Skąd właściwie pochodzi powiedzenie „zakopać topór wojenny”?

Powiedzenie oznaczające ‘zaprzestać walki, puścić w niepamięć dawne urazy, zawrzeć pokój’ stało się popularne dzięki cyklowi powieści przygodowo-historycznych Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka lub Opowieści Skórzanej Pończochy (Leatherstocking Tales) pióra amerykańskiego pisarza James’a Fenimore’a Cooper’a. Dzieła napisane w latach 1826-1841 poświęcone są tematyce (walk) Indian i kolonizatorów z Wielkiej Brytanii oraz Francji w Ameryce Północnej. Najsłynniejsza część, tom drugi cyklu, nosi tytuł „Ostatni Mohikanin” (The Last of the Mohicans) i został wielokrotnie przeniesiona na ekran.
Według „Słownika frazeologicznego” PWN (2005 r.) topór był symbolem walk pomiędzy rdzennymi mieszkańcami Ameryki a białą ludnością z Europy. Wielki Duch Indian nakazywał im zakopywać w ziemi topory wojenne, tomahawki, noże skalpowe i maczugi w czasie, gdy palili kalumet – fajkę pokoju.
Idiom ten stosowany jest niemal dosłownie również w innych językach. Anglosasi mówią wtedy to bury the hatchet, Niemcy – das Kriegsbeil begraben, Francuzi – enterrer la hache de guerre, natomiast Rosjanie – зарыть топор войны.

Seria filatelistyczna wydana w 1989 roku z okazji dwusetnych urodzin autora, J.F. Cooper’a
(źródło: https://de.wikipedia.org/wiki/Lederstrumpf)

Znaczek „Gołąbek pokoju” wydany przez ZSSR w 1981 r. w 100-letnią rocznicę urodzin Pablo Picasso
(źródło:https://www.zvab.com/Pablo-Picasso-Friedenstaube-Briefmarke-Block-152/31110187298/bd )

Izabela Taraszczuk

W procesie spadkowym spotkałam się ze sformułowaniem: testament został spisany ciepłą ręką. Jak rozumieć zwrot spisać coś ciepłą ręką?

Frazeologizm, który jest zawarty w pytaniu, oznacza ‘dać coś komuś przed śmiercią, jeszcze za życia; dać coś komuś bezpośrednio, pomijając spisanie testamentu’. Synonimem do wspomnianego zwrotu jest dać coś komuś stygnącą ręką.
Skojarzenia związane ze słowem ciepły (serdeczność, życzliwość itp.) w połączeniu ciepłą ręką mogą sugerować, że ‚dajemy coś komuś z życzliwością, z dobrocią serca lub dać coś komuś własnoręcznie’, ale jest to mylne rozumienie.
Warto zaznaczyć, że ten frazeologizm jest rzadko używany, co może wynikać z tabu językowego, jakim jest objęty temat śmierci, zwłaszcza w kontekście spadku. Stąd zwrot spisać coś ciepłą ręką może być niewłaściwe odbierany.

Monika Kaczor

Szanowni Państwo,
jedna z bohaterek „Jędzy” Elizy Orzeszkowej wypowiada słowa – „Jutro pierwsza nasza zapowiedź wyjdzie. Ach, jak to śmieszne będzie z ambony spadać”. Co oznacza zwrot spaść z ambony?

W języku polskim można wskazać połączenia z czasownikiem spadać. Można spadać z piedestału (‘przestać być osobą godną szacunku’), spaść ze stołka (‘stracić wysokie stanowisko’), spaść z pieca na łeb (‘gwałtownie zlecieć z czegoś albo nagle stracić na wartości’), spaść z obłoków na ziemię (‘zderzyć się boleśnie z rzeczywistością’).
Wymienione w pytaniu sformułowanie spaść z ambony oznacza ‘zostać wymienionym w zapowiedzi przedmałżeńskiej, odczytywanej z kościelnej ambony’, czyli publicznie i oficjalnie zostać przedstawionym jako czyjś narzeczony lub czyjaś narzeczona”. Można więc z ambony spadać razem z kimś, np. W niedzielę z ambony spadnie nasz sąsiad z panną Anną.

Monika Kaczor

Co ma wspólnego stek ze stekiem bzdur czy ze stekiem wyzwisk?

Stek w powyższych sformułowaniach nie ma nic wspólnego z wielkim, smakowitym kawałkiem smażonego mięsa.
Stek – kotlet – to zapożyczenie z języka angielskiego, a stek jako nagromadzenie, zbiorowisko, masa czegoś niepożądanego to dawna oboczna postać rzeczownika ściek. To ten sam stek, który można odnaleźć w anatomii płazów, gadów, a który nazywany jest również kloaką.
Dawnej stek był używany w wielu znaczeniach: stekiem nazywany był zbieg rzek, a także schyłek czegoś (na steku = u schyłku). Również miejsce poza domem, przeznaczone do zmywania, które nazywało się pomyjnik, nazywane było też „stekiem domowym” albo „odbytem kuchennym”. Stek niekoniecznie był związany z nieczystościami, choć w takim kontekście najczęściej się pojawiał. W języku ogólnym przetrwał w połączeniach negatywnie nacechowanych, jak stek bzdur, stek kłamstw, stek wyzwisk.

Monika Kaczor