Archiwa kategorii: kultura języka

Dobra i zła sława

Opublikowany przez

Czy sformułowanie zła sława jest poprawne?

Tak, bo sława to nie tylko ‘wielki rozgłos zdobyty talentem, wielkimi czynami, zasługami itp.’, lecz także ‘opinia o kimś lub o czymś; czyjaś reputacja’.
Można powiedzieć, że ktoś czy coś ma złą sławę. Nie można jednak stwierdzić, że ktoś czy coś „cieszy się złą sławą”. Zwrot cieszyć się czymś jest poprawny tylko w połączeniu z rzeczami ocenianymi jako pozytywne. Jeśli ktoś ma dobrą sławę, powiemy poprawie: Miał dobrą sławę; Cieszył się dobrą sławą.
Jeśli ktoś ma złą opinię, czyli złą sławę, używamy czasownika mieć: Miał złą sławę złodzieja i pijaka.
Jeśli chcemy powiedzieć, że ktoś był sławny – i już – nie dodajemy do sławy żadnego określenia, np. Odniósł spektakularny sukces i cieszył się sławą.

Monika Kaczor

Dwaj Kubowie

Opublikowany przez

Czy sformułowanie dwaj Kubowie jest poprawne?

Gdy jeden Kuba spotka się z drugim Kubą, powiemy, że spotkali się dwaj Kubowie. Podobnie powiemy, że spotkali się dwaj Jeremowie, dwaj Marcinowie, dwaj Adamowie.
Tworząc formy mianownika liczby mnogiej męskich imion zakończonych na -a, używamy tej samej końcówki fleksyjnej, którą stosujemy, tworząc formy liczby mnogiej wszystkich imion męskich.

Monika Kaczor

Feminatywy

Opublikowany przez

Szanowni Państwo,

Czy te formy są poprawne: prezydent – prezydentka, szofer – szoferka, kierowca – kierowczyni, kolejarz – kolejarka, architekt – architektka, optyk – optystka, szklarz – szklarka, psycholog – psycholożka, inżynier – inżynierka, filolog – filolożka, sztoczniowiec – stoczniowczyni, spadochroniarz – spadochroniarka, docent – docentka, minister – ministerka, sportowiec – sportowczyni, frezer – frezerka, murarz – murarka?

Wśród wymienionych feminatywów znajdują się zarówno rzeczowniki od dawna istniejące w polszczyźnie i skodyfikowane w ogólnych słownikach języka polskiego, nazwy żeńskie istniejące od niedawna, ale utworzone poprawnie i odnotowane w słownikach tematycznych, jak i formy niezaistniałe jeszcze w polszczyźnie bądź utworzone niepoprawnie.
W „Słowniku nazw żeńskich polszczyzny” pod redakcją Agnieszki Małochy-Krupy potwierdzono użycie i poprawność następujących feminatywów z listy zawartej w pytaniu: prezydentka, szoferka, kierowczyni, kolejarka, architektka, psycholożka, inżynierka, filolożka, spadochroniarka, docentka, ministerka, murarka (dawniej: mularka).
Formy żeńskie szklarka i frezerka nie są skodyfikowane w słownikach, ale zostały utworzone poprawnie.
Wyrazy: optystka, stoczniowczyni, sportowczyni nie są stosowane w polszczyźnie; zamiast nich należy używać form notowanych w słownikach i powszechnych w użyciu: optyczka, sportsmenka oraz stoczniarka.
Warto przy okazji przytoczyć aktualne stanowisko Rady Języka Polskiego z 2019 roku w sprawie używania feminatywów:
„Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN uznaje, że w polszczyźnie potrzebna jest większa, możliwie pełna symetria nazw osobowych męskich i żeńskich w zasobie słownictwa. Stosowanie feminatywów w wypowiedziach, na przykład przemienne powtarzanie rzeczowników żeńskich i męskich (Polki i Polacy) jest znakiem tego, że mówiący czują potrzebę zwiększenia widoczności kobiet w języku i tekstach. Nie ma jednak potrzeby używania konstrukcji typu Polki i Polacy, studenci i studentki w każdym tekście i zdaniu, ponieważ formy męskie mogą odnosić się do obu płci”. Por. https://rjp.pan.pl/?view=article&id=1861:stanowisko-rjp-w-sprawie-zenskich-form-nazw-zawodow-i-tytulow&catid=98
Magdalena Steciąg

Podły to nie zawsze znaczy niegodziwy czy bezecny

Opublikowany przez

„W Betlejem, nie bardzo podłym mieście, narodzi się w ubóstwie Pan waszego stworzenia …”
Czy w tym kontekście podły oznacza niegodziwy, bezecny?

Przymiotnik w tym znaczeniu oczywiście nie oznacza niegodziwy czy bezecny, tylko lichy, nędzny.
Podły ma ciekawą historię. Najpierw był przysłówek podle o znaczeniu ‘nieopodal, obok, wzdłuż’ Od niego powstał przymiotnik podlejszy o znaczeniu ‚poboczny, uboczny’, a więc też ‚lichy, byle jaki, kiepski’. Ponieważ funkcjonował przymiotnik w stopniu wyższym podlejszy, a brakował stopnia równego, więc powstał przymiot w stopniu równym – podły.
Pierwsze poświadczenie tekstowe tego wyrazu pochodzi z XVI w. Wówczas oznaczał on ‘byle jaki, lichy, pospolity, nieszlachetny’ Zmiana znaczeniowa do skrajnie pejoratywnego ‘niegodziwy moralnie, nieuczciwy, wyzuty z godności, nikczemny, pozbawiony skrupułów’ nastąpiła pod wpływem języka rosyjskiego w II połowie XIX w.

Monika Kaczor

O czym mówimy, używając ekojęzyka?

Opublikowany przez

W audycji na temat ochrony środowiska usłyszałem określenie ekojęzyk. Z wypowiedzi rozmówców wynikało, że różne inicjatywny mające na celu naprawianie szkód wyrządzonych najbliższemu naturalnemu otoczeniu tworzą specyficzny, wręcz kanoniczny zespół pojęć, które mają przyczynić się efektywnego wykorzystania zasobów naturalnych i dbania o nie.
Mnie uczono, że ekojęzyk odnosi się do czystości w języku, do słów, które pielęgnują język, a nie go dewastują.
W związku z tym moje pytanie dotyczy tego, w jakim znaczeniu można używać ekojęzyka.

Na początek należy zaznaczyć, że ekojezyk nie jest terminem naukowym i nawet jeśli występuje w dydaktyce, to nie ma ustalonej definicji. Jest to raczej żywy twór, który funkcjonuje w ogólnym użyciu na zasadzie analogii do całej serii pojęć z członem eko- (np. ekokrytyka, ekolingwistyka). W związku z tym wydaje się, że można go stosować w obu wskazanych w pytaniu zakresach znaczeniowych.
Jeden z nich będzie się odnosił do kultury języka i wówczas ekojęzyk będzie rozumiany jako taki sposób używania języka, który służy jego harmonijnemu rozwojowi. Należy zaznaczyć, że podejście „konserwatorskie” skupione na pielęgnacji i „odchwaszczaniu” ustępuje obecnie miejsca bardziej otwartym postawom, jako że jedną z cech języka, którą uważa się za godną podtrzymywania, jest jego różnorodność (jedno ze słów kluczy współczesnej ekolingwistyki).
Drugie znaczenie będzie się odnosiło do obszaru komunikowania związanego z ekologią, ochroną środowiska, kryzysem klimatycznym czy wyzwaniami antropocenu w ogóle. W tym obszarze faktycznie wykształca się całe instrumentarium pojęciowe, które służy wyrażaniu zmieniających się razem z degradacją planety uwarunkowań zewnętrznych lub po prostu nazywaniu nowych zjawisk czy odkryć naukowych związanych z zagrożeniami ekologicznymi.
Czy tworzą one „kanoniczny zestaw pojęć”? Na to pytanie trudno odpowiedzieć, ponieważ zestaw ten jest nieustannie modyfikowany i uzupełniany, a takie określenia jak „zasoby naturalne” raczej już do niego nie należą. Ekolingwiści krytykują je za antropocentryczność, wskazując na to, że środowisko przyrodnicze nie powinno być postrzegane jako materiał do wykorzystania przez człowieka.

Magdalena Steciąg

Mieszczuch kontra wieśniak

Opublikowany przez

Szanowni Państwo,

jestem mieszkanką wsi i bardzo mnie razi, używanie w przestrzeni publicznej słów typu: „wieśniak”, „wiocha”, „wsiok” jako synonimu niedouczenia, chamstwa, pogardy czy obrazy. Aż tak negatywnego wydźwięku nie ma wyraz „mieszczuch”. Choć to synonim drobnomieszczaństwa, które raczej pozytywnie się nie kojarzy, to wypowiadając słowo „mieszczuch” zabarwiamy je pewną pobłażliwością, która niweluje negatywne skojarzenia. Według mnie wynika to też z tego, że istnieje szlachetniejsza nazwa dla mieszkańca miasta, czyli mieszczanin i z mieszczuchem nie każdy musi się utożsamiać. Niestety mieszkańcy wsi nie mają mocnej alternatywy dla wieśniaka i chcąc nie chcąc, muszą przyjmować negatywny wydźwięk wyrazu, który określa ich pochodzenie.

Stąd moje pytanie, czy dla mieszkańca wsi można używać nazwy wieśnianin i popularyzować ją w przestrzeni publicznej?

Facet, Trawa, Kłamliwy, Spoczynkowy

Piesi, Ludzie, Zajęty, Ruch, Gorączkowy

Wyraz wieśnianin nie budzi żadnych zastrzeżeń pod względem formalnym. Obecna w nim cząstka –anin odnosi się do nazw mieszkańców wsi, miasta, regionu (np. włościanin, ziemianin).  Ponadto jest to wyraz neutralny stylistycznie i mógłby służyć jako antonim (na zasadzie relacji odwrotnej) dla nienacechowanej nazwy mieszczanin. Problem jednak leży gdzie indziej. Nazwa wieśnianin przez pewien czas była obecna w języku polskim, lecz nie przetrwała próby czasu. Funkcjonowała jako synonim dla słowa wieśniak, ale używano jej na pewno rzadziej. Jedyny jej ślad można bowiem odnaleźć w Słowniku języka polskiego W. Doroszewskiego. Znajdziemy w nim poświadczenie użycia tego wyrazu w książce dziewiętnastowiecznej pisarki Pauliny Wilkońskiej pod znamiennym tytułem Wieś i miasto. Obrazy i powieści (Warszawa 1841). Witold Doroszewski opatrzył tę nazwę kwalifikatorami „dawny” i „rzadki”. Dlatego też próby jej przywrócenia wydają się skazane na niepowodzenie. Byłoby to trudne także z tego powodu, że odosobnione jednostki mają bardzo ograniczony wpływ na język ogólny.

Magdalena Jurewicz – Nowak

Naruszenie normy językowej w przekazach kultury

Opublikowany przez

Jak językoznawcy oceniają niepoprawną sylabizację w sztuce (np. na plakatach)?Przykład:

1. https://i0.wp.com/czytajpl.pl/wp-content/uploads/2018/03/bukowski.png?fit=1500%2C1000&ssl=1Przykład

2. https://static.rmf.pl/rmf_classic/static/00213/2cb74-cab27cbff9.jpg

W savoir-vivre/modzie rozróżnia się świadome i nieświadome naruszenie normy – to drugie jest błędem, a to pierwsze może być uznane za coś pozytywnego. Trudno odpytywać poszczególnych artystów ze znajomości języka, ale być może Państwa ocena też będzie zależeć od intencji i świadomości artysty.

32818

Angielski krytyk kultury Eduardo Mallea twierdził, że wartość utworu polega nie na jego doskonałości, ale na efektach, jakie wywołuje. W podanych przykładach mamy do czynienia z kreatywnymi projektami graficznymi: plakatem oraz okładką. Oba mają walory artystyczne. Plakat postrzegamy jako polisemiotyczną formę, która ma swoja wagę estetyczną, ale i komunikacyjną. Okładka podobnie, jest elementem sztuki książkowej, będącej przedmiotem interdyscyplinarnych badań. Sama sztuka jest przestrzenią kreacji, innowacji, łamania konwencji – również w obszarze języka, a więc i tekstu. W przesłanych projektach pojawia się naruszenie normy: niezgodność z zasadami podziału wyrazu na sylaby. Ale nie mamy tutaj do czynienia z błędem, bo ten byłby nieumyślnym działaniem. Występuje tu świadome łamanie reguł językowych – częsty element w sztuce. Spotykamy się z tym zjawiskiem w różnych formach artystycznych, ale i takich, których zasadniczym celem jest przyciągnięcie uwagi odbiorców, np. w reklamach lub nagłówkach prasowych. Podział na sylaby, utrwalany już w edukacji dzieci, tutaj przyjmuje postać niepoprawną. Segmentacja słów jest niewłaściwa, może nawet utrudniać recepcję. Ze względu na niepoprawność zaburza proces komunikowania, ale zostaje osiągnięty cel zwrócenia uwagi odbiorcy, a sam zabieg jest świadomy i przemyślany. Autorzy z niepoprawnej segmentacji słów uczynili wręcz dominantę w swoich przekazach. Mówi się, że sztuka istnieje po to, żeby niepokoić – i niepokoi, również językoznawców, ale świadomego naruszenia norm językowych w sztuce nie potępiamy. Przypomnijmy, że postawy wobec używania języka mogą być różne, począwszy od puryzmu i konserwatyzmu, przez perfekcjonizm czy logizowanie (charakteryzujące się dążeniem do uzgodnienia zjawisk językowych z powszechnie przyjętą logiką), aż do liberalizmu. Przyglądajmy się z ciekawością różnym innowacjom językowym.

Kaja Rostkowska – Biszczanik 

Aż czy dopóki nie?

Opublikowany przez

Która konstrukcja jest poprawna?

a) Będziesz siedzieć w kącie, aż nie przeprosisz.
b) Będziesz siedzieć w kącie, aż przeprosisz.
Do zadania pytania zainspirował mnie spór jutuberski: http://www.youtube.com/watch?v=EqIIFCWWxAg&t=13m54s

Komentarze językoznawców są w sprawie powyższych przykładów jednoznaczne. Informację na ten temat można znaleźć w Słowniku poprawnej polszczyzny przy haśle aż oraz w publikacjach internetowych poradni językowych (PWN, UŁ). Jedyną poprawą formą jest podana tu jako druga, czyli ta, która nie zawiera partykuły nie po spójniku aż. Rozbudowana forma (z połączeniem aż nie) jest interpretowana jako kontaminacja dwóch poprawnych sposobów wyrażenia tej samej sytuacji 1) przez spójnik aż oraz 2) przez połączenie spójnika dopóki z partykułą nie:
1) Będziesz siedzieć w kącie, aż przeprosisz.
2) Będziesz siedzieć w kącie, dopóki nie przeprosisz.
Trzeba jednak wspomnieć o tym, że w języku można zaobserwować wiele nielogiczności i form niepoprawnych, powstających w wyniku analogii, pomyłek czy mód językowych. Większość z nich spotykamy incydentalnie jako twory indywidualne, ale niektóre pojawiają się częściej i w wyniku powszechnego użycia mogą się zadomowić w języku na dłużej. W przypadku przywołanej tu konstrukcji pomimo jasnego stanowiska językoznawców wersję niepoprawną spotyka się całkiem często, a potwierdzeniem tego jest nie tylko bezpośrednie odwołanie autora do źródła internetowego, ale także wielokrotne poświadczenia w źródłach literackich i prasowych włączonych do Narodowego Korpusu Języka Polskiego. Przykłady pochodzą choćby od Jana Dobraczyńskiego, Ireneusza Iredyńskiego czy choćby Karola Wojtyły. Zapis błędnej konstrukcji znajduje się także w Biblii Tysiąclecia.

Piotr Kładoczny

Czy można coś uprzejmie przesłać?

Opublikowany przez

Coraz częściej (zwłaszcza w pismach urzędowych) spotykam się z dziwną formułą otwierającą korespondencję – „uprzejmie przesyłam”. Czy można coś uprzejmie przesyłać?

Słowniki języka polskiego nie notują cytowanej przez Panią formuły.
Uprzejmie łączy się ze zwrotami wyrażającymi podziękowanie lub prośbę. Częściej spotykamy się ze sformułowaniami uprzejmie proszę, dziękuję uprzejmie, które należą do oficjalnych zwrotów grzecznościowych.
Zwrot uprzejmie wysyłam może sugerować, że ktoś coś wysłał bez zbędnych problemów, trudności, było to dla niego miłym gestem.
Połączenie, o którym Pani wspomina, występuje rzadko, więc może wzbudzać zdziwienie i brzmieć staroświecko, jakby było cytowane z  jakiegoś utworu literackiego.

Monika Kaczor