Archiwa kategorii: Słowotwórstwo

Babizna – od dziedzictwa materialnego po duchowe

Opublikowany przez

Uczestnicząc w postępowaniu spadkowym, spotkałem  się z określeniem babizna. Część osób uważa, że chodzi o część spadku po babci, a inni traktują to jako określenie kobiety. Jak ocenić znaczenie tego słowa i jego nacechowanie emocjonalne – czy jest obraźliwe, czy może funkcjonuje jako żartobliwy neologizm, a może jako archaizm, wyraz zapomniany, który wyszedł z użycia i jest nieczytelny.

Babizna nie jest szczególnie częstym i znanym wyrazem. Jest to słowo historyczne, obecne już w staropolszczyźnie w znaczeniu ‘spadek po babce’. Istnienie tego wyrazu w języku polskim poświadczają liczne leksykony od Słownika staropolskiego (pod red. S. Urbańczyka, Kraków 1953–2002) po słowniki współczesne.
Jak wyjaśnia Słownik języka polskiego PWN (https://sjp.pwn.pl), jest to wyraz starodawny, prawniczy, oznacza spadek i dziedzictwo po babie, czyli babce, analogicznie jak dziadzizna po dziadku, macierzyzna po matce i wciąż obecna w polszczyźnie ojcowizna po ojcu. Tak, jak forma darowizna, babizna jest derywatem utworzonym przez dodanie rzadkiego dość sufiksu -izna, by utworzyć nazwę obiektu i samej czynności. Warto dodać, że neutralny w polszczyźnie historycznej leksem baba jest wyrazem onomatopeicznym, powstałym z powtórzenia sylab w wymowie dziecięcej, tak jak: mama i tata. Babcia jest formalnie zdrobnieniem.
Słownik polszczyzny XVI wieku (pod red. M.R. Mayenowej i F. Popławskiego, Wrocław 1966-) notuje słowo babizna przede wszystkim w znaczeniu prawniczym, podając ustabilizowane wyrażenie dziedziczna babizna, ale notuje też znaczenie wtórne, babizna jako ‘starość, słabość, chwiejność’, a tzw. Słownik Wileński (pod red. A. Zdanowicza i in., Wilno 1861) podaje w drugim znaczeniu nacechowany wyraz ‘babsko’. Wydaje się, że to wtórne znaczenie może wpływać na pojawienie się skojarzeń znaczeniowych wyrazu babizna z takimi leksemami jak płycizna, młodzizna czy dulszczyzna. Sugerowałoby to wtedy pochodzenie leksemu nie od rzeczownika baba w znaczeniu ‘babcia’, ale od baba w znaczeniu ‘stara kobieta’ lub nacechowanego stylistycznie: żartobliwie albo z niechęcią o kobiecie. Przyrostek -izna używany jest do tworzenia kilku kategorii słowotwórczych: 1. nazw obiektów (tu właśnie babizna, ojcowizna, ale i ojczyzna), 2. abstrakcyjnych nazw cech (np. golizna) lub 3. nazw nosicieli cech, zwykle zbiorowych (np. starszyzna). Nawet jeśli współcześnie w uzusie istnieją inne niż związane z dziedziczeniem użycia słowa babizna, słowniki tego nie potwierdzają.
Najnowsze, bardzo ciekawe znaczenie wyrazu babizna jest, wywiedzionym ze staropolskiego terminu prawniczego, neosemantyzmem w znaczeniu ‘spadek duchowy’. Babizna w świetle lingwistyki pamięci odwołuje się do babć, babek jako depozytariuszek pamięci rodzinnej i pamięci jednostkowej. Znajdujemy takie znaczenie leksemu babizna w naukowej literaturze memorycznej, pojawia się też w nagrodzonej powieści Dominiki Słowik pod tytułem „Zimowla”, mamy także organizację o tej nazwie: Stowarzyszenie Babizna.

Dorota Szagun

Tuszysty

Opublikowany przez

Czy o osobie z nadwagą można powiedzieć tuszysta?

Można, ale z życzliwością.
Tuszysty to ciekawe słowo. Powstało jako kontaminacja takich słów, jak tusza (dawniej tucza lub tucz, tusz) „tłustość” (w pozytywnym znaczeniu), tucznieć (pochodzi o tuczy, „tucznym, tłustym się stawać”) – także w pozytywnym znaczeniu.

Kolejnym słowem, które mogło wpleść tutaj swoją formę i treść, jest czasownik tuczyć – dawniej ‘przeczuwać, że się stanie’, dziś ‘mieć nadzieję na coś, spodziewać się czegoś’. Tuczyć jest pokrewne z otuchą, pochodzi od nieużywanego czasownika otuszyć ‘napełnić otuchą, pokrzepić na duchu’.

S.B. Linde, definiując przymiotnik tuszysty, podaje, że tuszysty oznacza ‘tuczny, tyłowity’ i ilustruje znaczenie przykładem „Tuszyst a dziewkę zwą wspaniałą i dorodną”.
W Biblii Leopolity można przeczytać „dusza, która dobrze rzeczy, utucznieie, a kto kogo upoia, i sam także upoion będzie”.

Monika Kaczor

Majorczyni, poruczniczka, czyli o feminatywach

Opublikowany przez

Ostatnio na zajęciach omawialiśmy kwestię stosowania feminatywów w języku polskim oraz kwestię inkluzyjności języka. Poruszony został problem zawodów, które mogą być problematyczne dla klasycznego odbiorcy języka użytkowego, np. dość szczególna wydaje się nazwa zawodu kobiety pracującej na stanowisku pilota samolotu, albo kapitana. Gdyby uwzględnić płeć, forma brzmiałaby następująco: pilotka, kapitanka, jeżeli dobrze myślę. Pilotka jest jednak również czapką i tu konotacje są, wydaje mi się, dość automatyczne. Jak wygląda sprawa w kwestii stopni wojskowych, np. major (majorczyni…?) i porucznik (poruczniczka?)…

Stosowanie feminatywów to kwestia dyskutowana przez użytkowników języka polskiego od długich dekad. Jako jej aktywna uczestniczka – wsłuchująca się w różne argumenty i śledząca aktualne tendencje w uzusie – podzielam pogląd, że w polszczyźnie potrzebna jest większa symetria rodzajowa, czyli względna równowaga między formami męskimi a żeńskimi. Pogląd ten został wyrażony w stanowisku Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN 25 listopada 2019 r.
Zaznacza się w nim jednocześnie, że nikt nie powinien narzucać innym używania form żeńskich, choć przywołana przez Panią idea języka inkluzywnego polega na wykorzystaniu jego potencjału równościowego w komunikacji. Jeśli więc chcemy się stosować do jego reguł, to nie powinniśmy unikać feminatywów, ponieważ może to być uznane za przejaw dyskryminowania kobiet poprzez brak zapewnienia widoczności w języku.
Jeśli chodzi o przytaczane formy żeńskie, to jedne z nich już istnieją w polszczyźnie, inne można łatwo utworzyć. Nie ma żadnych systemowych przeciwskazań do konstruowania żeńskich nazw stopni wojskowych. Najprościej zrobić to z pomocą przyrostka -ka, który jest obecnie najbardziej produktywny w tej grupie, a więc: kapitan – kapitanka, major – majorka, porucznik – poruczniczka. Możliwe jest oczywiście stosowanie innych przyrostków, ale powinno to mieć dodatkowe uzasadnienie. Przykładem może być wykuwanie się formy żeńskiej od wyrazu poseł w okresie międzywojennym, gdy w parlamencie Rzeczpospolitej Polskiej po raz pierwszy pojawiły się kobiety. Zaistniała wówczas potrzeba nazwania ich zgodnie z płcią. Opcje były różne: poseł-ka, pośl-ica, ale propozycje te brzmiały niepoważnie lub wręcz ośmieszająco. W dbałości o estetykę wybrano mniej systemowe rozwiązanie posł-anka, a nowa nazwa żeńska przyjęła się w uzusie.
Odpowiadając na wątpliwości dotyczące skojarzeń feminatywów z istniejącymi w zasobie polszczyzny równobrzmiącymi wyrazami, można zacytować wymienione wcześniej stanowisko Rady Języka Polskiego:
„Większość argumentów przeciw tworzeniu nazw żeńskich jest pozbawiona podstaw. Jednakowe brzmienie nazw żeńskich i innych wyrazów, np. pilotka jako kobieta i jako czapka, nie jest bardziej kłopotliwe niż np. zbieżność brzmień rzeczowników pilot ‘osoba’ i pilot ‘urządzenie sterujące’. Trudne zbitki spółgłoskowe, np. w słowie chirurżka, nie muszą przeszkadzać tym, którzy wypowiadają bez oporu słowa zmarszczka czy bezwzględny (5 spółgłosek). Nie powinna też przeszkadzać wieloznaczność przyrostka -ka jako żeńskiego z jednej strony, a z drugiej zdrabniającego, tworzącego nazwy czynności czy narzędzi, ponieważ polskie przyrostki są z zasady wielofunkcyjne”.
Wydaje się, że opór przed tworzeniem i stosowaniem form żeńskich nie jest problemem językowym lecz społecznym. Badania opinii pokazują, że formy męskie są uznawane (także przez kobiety) za bardziej neutralne lub nawet prestiżowe niż formy żeńskie, z drugiej jednak strony – najnowszy sondaż przeprowadzony z okazji Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego udowadnia, że im częściej feminatywy pojawiają się w użyciu publicznym, tym większa jest dla nich akceptacja wśród użytkowników polszczyzny.
Zachęcam do zapoznania się ze szczegółami badania pod adresem: https://rjp.pan.pl/images/stories/sonda%C5%BC_dzie%C5%84_j%C4%99zyka_ojczystego.pdf

Magdalena Steciąg

Zesłowiczenie

Opublikowany przez

Tekst piosenki Agnieszki Osieckiej nosi tytuł Zesłowiczenie. Jak można wyjaśnić  znaczenie tego wyrazu?

Rzeczowniki odczasownikowe to wyrazy będące nazwą czynności lub stanu. Najczęściej tworzy się je za pomocą sufiksów -anie (śpiewanie), -enie (tańczenie) lub -cie (mycie). Derywat zesłowiczenie mieści się w grupie rzeczowników o znaczeniu stanu rezultatywnego, czyli wskazującego na skutek czynności. Schemat powstawania tego derywatu można przedstawić w następujący sposób: słowik – zesłowiczeć – zesłowiczał – zesłowiczały – zesłowiczenie.
Zesłowiczenie można rozumieć jako silne utożsamianie się z ptakiem i jego śpiewem. Żeby dowiedzieć się, czy jest zesłowieczenie, trzeba odwołać się do całości tekstu.

Monika Kaczor

Żeńskie formy zawodów

Opublikowany przez

Czy istnieje słowo listonoszerka, a jeśli nie, to czy można się nim posługiwać w analogii do słowa woltyżerka? Inne przykłady: handlarzerka, stendaperka, żandarmerka, biskuperka.

meeting-2810541_960_720

Odpowiadając na to pytanie, warto na początek zaznaczyć, że choć system słowotwórczy polszczyzny daje wiele możliwości, to jednak występują w nim pewne reguły – uwarunkowane zarówno określoną budową języka, jak i historią jego rozwoju. Zasada analogii w tworzeniu nowych wyrazów nie zawsze się sprawdza, a podobieństwa bywają po prostu przypadkowe.
Jeśli chodzi o podany w pytaniu szereg form żeńskich, to wydaje się, że błędnie utworzono je z pomocą formantu -erka zamiast sufiksu -ka, który jest obecnie najbardziej produktywny w tej kategorii słowotwórczej. Część z tych wyrazów funkcjonuje zresztą w polszczyźnie i nie ma potrzeby ich modyfikować. Zamiast listonoszerki należy więc używać formy żeńskiej listonoszka, utworzonej od wyrazu podstawowego listonosz; zamiast handlarzerki – handlarka (od handlarza), zamiast biskuperki – biskupka (od biskupa). Te trzy wyrazy są odnotowane w „Słowniku nazw żeńskich polszczyzny” pod red. Agnieszki Małochy – Krupy właśnie w tym kształcie.
W słowniku tym nie występuje żeńska forma od żandarma (jest natomiast żołnierka). Zgodnie z przedstawionym wzorem słowotwórczym należałoby ją utworzyć od wyrazu podstawowego żandarm (nie żandarmer), dodając formant -ka. Powstaje nieco trudna w wymowie, ale poprawna forma żandarmka.
Wyraz stendaper (występuje też z dywizem w oryginalnej pisowni stand-uper, por. https://nowewyrazy.uw.edu.pl/haslo/stand-uper.html) jest nowym zapożyczeniem, a forma żeńska została utworzona poprawnie.
Dodatkowo, z pytania nie wynika, czy chodzi o formy żeńskie, czy może raczej o rzeczownikową nazwę czynności. Woltyżerka (jako źródło analogii) to przecież nie tylko kobieta woltyżer, ale także nazwa dyscypliny sportowej. W takim sensie proponowane formy też są jednak ułomne. Zgodnie z polskim wzorcem należałoby mówić raczej o roznoszeniu listów, handlowaniu, biskupowaniu (czasownik biskupować w znaczeniu <pełnić obowiązki biskupa> odnotowuje się w słownikach) i stand-upowaniu.

Magdalena Steciąg

Koronawirus czy koronowirus?

Opublikowany przez

Szanowni Państwo, słyszałam dwie formy odnośnie do zjawiska, z którym się teraz zmagamy – koronowrus i koronawirus. Która forma jest poprawna?

Przyczynę pojawienia się tych dwu form - koronawirus i koronowirus można wyjaśnić na gruncie systemu gramatycznego. W polszczyźnie leksem koronawirus charakteryzuje się nietypową strukturą, ponieważ polskie złożenia powinny mieć między dwoma tematami słowotwórczymi morfem łączący -o-: koronowirus. Większość polskich wyrazów złożonych zawiera wrostek -o-. Forma koronawirus funkcjonuje w wyniku przeniesienia angielskiego terminu coronavirus na grunt polski. Wariant koronowirus dopuszcza się jako oboczność w stosunku do koronawirusa. Odnosi się on do ekonomii języka na gruncie fonetyki, tj. do prawa najmniejszego wysiłku. Forma z trzema głoskami o – koronowirus (koron- + wrostek -o- + wirus)” jest łatwiejsza do wymówienia, z uwagi na podobieństwo głosek i powstanie trzech sylab z [o].

Warto zauważy, że podoba sytuacja jest widoczna w wyrazach koronagraf i koronograf (ang. – coronagraph; koron- + -o- + graf; ‘przyrząd astronomiczny służący do obserwacji korony słonecznej poza momentami całkowitych zaćmień słońca’). Z obu form w obiegu upowszechnił się koronograf. To mogłoby wyjaśniać występowanie w polszczyźnie koronowirusa.

Na temat koronowirusa i koronawirusa w polszczyźnie pisze Agnieszka Cierpich-Kozieł w artykule Koronarzeczywistość – o nowych złożeniach z członem korona- w dobie pandemii Artykuł-Cierpich-Koziel.pdf (jezyk-polski.pl). 

Monika Kaczor

Pani burmistrz czy burmistrzyni?

Opublikowany przez

Bardzo proszę o wskazanie, która z poniższych form jest prawidłowa:
Proszę o zabranie głosu Burmistrza Miasta X Panią Annę Nowak.
czy też:
Proszę o zabranie głosu Burmistrz Miasta X Panią Annę Nowak.

To pytanie jest pokłosiem dyskusji o tworzeniu i używaniu form żeńskich, która toczy się od lat nie tylko w środowisku językoznawców. W związku z tym, że kobiety sprawują coraz więcej prestiżowych funkcji i stanowisk, które wcześniej były dla nich niedostępne, sposób ich prawidłowego językowo wyrażania staje się przedmiotem sporów.
W tym konkretnym przykładzie dopuszczalna jest opcja pierwsza: „Proszę o zabranie głosu Burmistrza Miasta X Panią Annę Nowak”, drugą należałoby nieznacznie poprawić: „Proszę o zabranie głosu Panią Burmistrz Miasta X Annę Nowak”. Jest jeszcze możliwa trzecia wersja: „Proszę o zabranie głosu Burmistrzynię Miasta X Annę Nowak”. To dla odważnych, którzy zechcą promować formy żeńskie. Por. wpis: Wójtka, wójcina, wójtowa.

Magdalena Steciąg