Stygnąca ręka, ciepła ręka

W procesie spadkowym spotkałam się ze sformułowaniem: testament został spisany ciepłą ręką. Jak rozumieć zwrot spisać coś ciepłą ręką?

Frazeologizm, który jest zawarty w pytaniu, oznacza ‘dać coś komuś przed śmiercią, jeszcze za życia; dać coś komuś bezpośrednio, pomijając spisanie testamentu’. Synonimem do wspomnianego zwrotu jest dać coś komuś stygnącą ręką.
Skojarzenia związane ze słowem ciepły (serdeczność, życzliwość itp.) w połączeniu ciepłą ręką mogą sugerować, że ‚dajemy coś komuś z życzliwością, z dobrocią serca lub dać coś komuś własnoręcznie’, ale jest to mylne rozumienie.
Warto zaznaczyć, że ten frazeologizm jest rzadko używany, co może wynikać z tabu językowego, jakim jest objęty temat śmierci, zwłaszcza w kontekście spadku. Stąd zwrot spisać coś ciepłą ręką może być niewłaściwe odbierany.

Monika Kaczor

Jesteśmy otwarci

Jak ocenić pod względem językowym informację na drzwiach kawiarni Jesteśmy otwarci?

Stosunkowo najczęściej na drzwiach lokalu gastronomicznego, lokalu handlowego można spotkać się z informacją zawierającą treść, np.: Otwarte, Kawiarnia otwarta. Dalej możemy przeczytać o godzinach, w których lokal jest czynny, a więc otwarty.
Sformułowanie Jesteśmy otwarci ma formę męskoosobową i odnosi się do ludzi. Powstaje pytanie, czy można się utożsamiać ze sklepem, z prowadzoną przez siebie działalnością? Często osoby mające własną działalność są tak związane z pracą i z własną firmą, że uznają ją za cześć swojego życia, a może nawet za część siebie. Takie podejście podoba się klientom i jest dobrym sygnałem marketingowym.
Jesteśmy otwarci przywołuje na myśl „osobowe”, pozytywne znaczenie przymiotnika otwarty: ‘szczery, pełen dobrej woli, skłonny do dyskusji.
Można mieć otwarty lokal, potocznie można – mieć otwarte i można – bardzo wieloznacznie – być otwarci.

Monika Kaczor

Spaść z ambony

Szanowni Państwo,
jedna z bohaterek „Jędzy” Elizy Orzeszkowej wypowiada słowa – „Jutro pierwsza nasza zapowiedź wyjdzie. Ach, jak to śmieszne będzie z ambony spadać”. Co oznacza zwrot spaść z ambony?

W języku polskim można wskazać połączenia z czasownikiem spadać. Można spadać z piedestału (‘przestać być osobą godną szacunku’), spaść ze stołka (‘stracić wysokie stanowisko’), spaść z pieca na łeb (‘gwałtownie zlecieć z czegoś albo nagle stracić na wartości’), spaść z obłoków na ziemię (‘zderzyć się boleśnie z rzeczywistością’).
Wymienione w pytaniu sformułowanie spaść z ambony oznacza ‘zostać wymienionym w zapowiedzi przedmałżeńskiej, odczytywanej z kościelnej ambony’, czyli publicznie i oficjalnie zostać przedstawionym jako czyjś narzeczony lub czyjaś narzeczona”. Można więc z ambony spadać razem z kimś, np. W niedzielę z ambony spadnie nasz sąsiad z panną Anną.

Monika Kaczor

Przecinek przed wyrażeniami uogólniającymi

Proszę o zasadę wyjaśniającą brak przecinka w połączeniach stary nie stary, młoda nie młoda, fajny nie fajny.

W połączeniach stary nie stary, młoda nie młoda, fajny nie fajny nie stawiamy przecinka dlatego, że połączenia takie traktujemy jako częściowo sfrazeologizowane i donoszące się do jednej cechy (trudnej do określenia). Co więcej, piszemy je rozdzielnie (stary nie stary, młoda nie młoda, fajny nie fajny), bo zgodnie z regułą ortograficzną (SO PWN, [182] 43.13 „partykułę nie jako wykładnik zaprzeczenia piszemy rozdzielnie przed przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi wtedy, kiedy (…) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenia uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu”.

Monika Kaczor

Bosaki

Jakie znaczenie ma sformułowanie bose buty?

Sformułowanie bose buty może budzić zdziwienie. W polszczyźnie przymiotnik bosy utrwalił się w takich połączeniach, np.: bosy koń (taki, który nie jest okuty), bose koła (koła niezabezpieczone metalowymi obręczami; bosy wóz). Bosakiem nazywano bose sanie, ale również człowieka chodzącego boso. Z kolei buty wzuwane na bose stopy określano bosakami. Przypominały one sandały, czyli właśnie bose buty.
Dziś mówimy na bosaka, czyli na boso, gołymi stopami; bosy lub bosonogi ‘o boso chodzącym człowieku’. Nie znamy już określeń: bose buty, bosaki.

Monika Kaczor

Katarzynki

Jak zapisać nazwę zwyczaju: katarzynki czy Katarzynki?

Katarzynki (zapisywane małą literą) to zapomniany zwyczaj obchodzony w wigilię św. Katarzyny, czyli 24 listopada. W tym dniu kawalerzy wróżyli sobie, która to panna zostanie żoną każdego z nich. Odpowiednik andrzejek to właśnie katarzynki.
Warto wspomnieć, że katarzynki to również nazwa ‘pierniczków o brzegach wycinanych w półkolu’. Od lata znane są toruńskie katarzynki. Nazwę tych pierników zapisujemy małą literą, podobnie jak jasiek (poduszka).
O zapisie artykułów przemysłowych pisaliśmy na stronie Poradni UZ przy okazji pytania o poprawną formę nazw: batonik Pawełek czy batonik pawełek. Zachęcamy do lektury.

Monika Kaczor

Kto ma ochotę na słodkiego Pawełka czy pawełka?

Kto ma ochotę na słodkiego Pawełka czy pawełka?

Zgodnie z zasadą PWN „nazwy różnego rodzaju wyrobów przemysłowych, np. samochodów, motocykli, rowerów, aparatów radiowych i telewizyjnych, (…), lekarstw, papierosów, napojów, artykułów spożywczych, odzieży, butów, używane jako nazwy pospolite konkretnych przedmiotów, a nie jako nazwy marek i typów oraz firm zapisujemy małymi literami. Jeśli chcemy poczęstować znajomych czekoladowym batonikiem, to poprawnie zapiszemy Kto ma ochotę na słodkiego pawełka? Jeśli w tym samym kontekście chcielibyśmy użyć dużej litery, musielibyśmy poprzedzić określenie Pawełek stosownym rzeczownikiem pospolitym, tak by użyć nazwy firmowej: Kto ma ochotę na słodki batonik Pawełek? lub potocznie Kto ma ochotę na słodkiego batonika Pawełka? Trzeba dodać, że sformułowanie potoczne jest niejednoznaczne, bo może oznaczać, że chcielibyśmy poczęstować znajomych batonikiem nie swoim, tylko należącym do Pawełka.

Monika Kaczor

Bynajmniej

Jak używać bynajmniej?

Partykuła bynajmniej znaczeniowo najbliższa jest połączeniu wcale nie. W żadnym wypadku nie powinna być używana w znaczeniu ‘przynajmniej’, ‘chociaż’, czy ‘w każdym razie’. Jest nacechowana książkowo i dobrze wygląda w tekstach literackich, publicystycznych.
Jeśli odpowiadamy na pytanie i chcemy dać odpowiedź odmowną, możemy używać samego bynajmniej lub połączenia nie, bynajmniej (z przecinkiem po nie), np.
- Czy można odnieść wrażenie, że nowe prawo podatkowe będzie niekorzystne dla podatnika?
– Bynajmniej. Rząd wprowadza poprawki, tak by zaliczki nie były wyższe niż przed rokiem.
Warto zapamiętać, że zaprzeczone imiesłowy i przymiotniki występujące po słowie bynajmniej, są zawsze zapisywane rozdzielnie, np. Obecnie kredyty, bynajmniej nie opłacalne, są trudną drogą do zdobycia własnego kąta przez ludzi młodych.

Monika Kaczor

Herabata tańcująca, kawa tańcująca

Co oznacza sformułowanie kawa tańcująca?

W okresie międzywojennym popularna była kawa tańcująca. Wbrew pozorom nie była to kawa z dodatkiem alkoholu, tylko przyjęcie połączone z tańcami, organizowane zwykle po południu i trwające do późnych godzin wieczornych, a nawet i nocnych. Oprócz kawy tańcującej była również herbata tańcująca. Adam Asnyk w wierszu Karnawałowy lament poety wspomina o herbacie tańcującej:
(…)
W jednym domu, w drugim domu
Odpowiada mi służący,
Że dziś państwo są na mieście
Na herbacie tańcującej:
Na to tylko ten karnawał,
Żebym ludzi nie zastawał!
(…)

Mniejszą imprezą była czarna kawa, czyli popołudniowe spotkanie na pogaduszki. Ta kawa oprócz znaczenia towarzyskiego, miała takie, jakie zachowało się do dziś – czyli bez mleka i bez śmietanki.

Monika Kaczor

Czesne

Początek roku szkolne wiąże się z różnymi opłatami. Stąd moje pytanie – od czego pochodzi słowo czesne?

Pierwotnie czesne miało znaczenie ‘honorowe’, ‘opłata honorowa’. Dlatego warto o tym pamiętać, gdy przyjdzie nam ochota wymigać się od uiszczenia czesnego …
Czesne powszechnie kojarzy się z opłatą za naukę w szkole. W średniowieczu była to ‘opłata na rzecz sędziego’, a w niektórych rejonach ‘opłata na rzecz Kościoła’.
Czesne to forma rodzaju nijakiego dawnego przymiotnika cnyczesny ‘zacny, uczciwy, zaszczytny, honorowy’, który uległ substantywizacji, czyli przekształcił się w rzeczownik rodzaju nijakiego.

Monika Kaczor