W komentarzach dotyczących sporów publicznych przeczytałam, że język przypomina koprolalię? Czy mogę prosić o wyjaśnienie, co to jest koprolalia?

Wypowiadając się publicznie, warto formułować wypowiedzi tak, by nie być posądzonym o koprolalię.
Człon kopro- pochodzi z greki i oznacza ‘gnój, kał, kupa, odchody’. Drugi element -lalia, również pochodzi z greki i wskazuje na związek z mową, na zaburzenia związane z mową lub zjawiska językowe.
To, co w języku potocznym nazywa się rzucaniem mięsem, w znaczeniu koprolalii ma dosadniejsze ujęcie, bo jest to „językowe obrzucanie się kupą”, będące objawem choroby psychicznej.
Koprolalia to ‘powstająca w wyniku zaburzeń psychicznych skłonność do używania wulgarnych lub nieprzyzwoitych wyrazów, zwrotów kierowanych do innych ludzi’.

Monika Kaczor

Jakie znaczenie ma czasownik rozindyczyć się?

Można się indyczyć, można się naindyczyć i można się rozindyczyć, a także poczerwienieć jak indyk i zaczerwienieć jak indyk. Używając tych wyrażeń, zwrotów, nawiązujemy do postawy i zachowania indyka (zwanego indorem), który stroszy pióra, nadyma się i, gulgocąc (lub gulgocząc), rusza do ataku na domniemanego intruza.
W ptasich metaforach najczęściej nawiązujemy do cech, które rzucają się w oczy podczas obserwacji ptaka lub w kontakcie z nim. Dlatego o zdenerwowanej osobie, broniącej swojego zdania, która swoim wyglądem i zachowaniem okazała zagniewanie i zły humor, mówimy, że się naindyczyła. Gdy nie panuje nad swoimi emocjami, wpada w złość i nie daje się uspokoić, możemy powiedzieć, że się rozindyczyła. A gdy jest nadąsana, zaperza się i nadyma – indyczy się.
Przy okazji można wspomnieć również o innej ptasiej metaforze…
Gdy ktoś jest cały rozradowany, kojarzy nam się ze skowronkowymi trelami. Mówimy wtedy, że ktoś jest cały w skowronkach.

Monika Kaczor

Co wyraża czasownik żerować?

Kiedy zwierzę żeruje, to nie ma w tym nic złego, po prostu zdobywa pożywienie, poluje na nie. Jeśli to samo znaczenie odniesiemy do człowieka, wówczas wyrażamy czynność naganną. Gdy człowiek żeruje na kimś lub na czymś, to oznacza, że ‚wykorzystuje on kogoś, czerpiąc korzyści z jego szczerości, łatwowierności lub trudnej sytuacji życiowej’. Przeniesienie na człowieka określeń ze świata zwierzęcego czasami bywa obelgą. Zastosowanie wspomnianego zwrotu w stosunku do człowieka ma zawsze odcień pejoratywny – lekceważący, deprymujący, inwektywny.

Monika Kaczor

Czy zwrot rozwieźć się się z żoną czy rozwieźć się z mężem są poprawne?

Rozwód to ‘rozwiązanie związku małżeńskiego przez sąd na żądanie jednego lub obojga małżonków’. Stronami rozwodu mogą być tylko mąż lub żona. Potoczne połączenia wziąć rozwód z mężem, wziąć rozwód z żoną to pleonazm. Lepiej powiedzieć wziąć rozwód.
Czasowniki rozwieźć się i rozwodzić się mają to samo znaczenie jak połączenie wziąć rozwód. Są omówieniami używanymi w języku potocznym i są łączone z żoną lub mężem. Dlatego w języku ogólnym połączenie rozwieźć się z żoną, rozwieźć się z mężem nie są uważane za niepoprawne.
Zatem o kimś, kto rozwiązuje przed sądem swój związek małżeński powiemy poprawie rozchodzi się z żoną, rozchodzi się z mężem lub krótko bierze rozwód.

Monika Kaczor

Co oznacza mór?

Mór pochodzi od prasłowiańskiego *morь i oznacza ‘to, co morzy, czyli to, co powoduje śmierć’.
Mór jest historyczną nazwą epidemii dżumy, które przechodziły przez Europę przez ponad 500 lat. Najbardziej dotkliwa i znana jest czarna śmierć z XIV w. W związku z tymi wydarzeniami używane są połączenia morowa zaraza, morowe powietrze i powiedzenie bać się czegoś jak moru.
Mór oznaczał ‚zarazę, klęski, powodujące masowe wymieranie ludzi i zwierząt’. W Słowniku Lindego czytamy, że mór to „nagłe umieranie między ludźmi i bydłem, osobliwie z głodu, przemorzenia, lub też morowego powietrza”.
Mór ma dwa znaczenia: historyczne (‘dżuma’) i nowsze (‘pomór bydła, świń lub innych zwierząt hodowlanych’).
Można zaryzykować stwierdzenie, że mór nie występuje we współczesnej polszczyźnie. Pozostały po nim dwa określenia: pomór i umór.

Monika Kaczor

Dlaczego mówimy klops na coś, co się nie udało?

Klops to synonim słowa pulpet. Jest określeniem oznaczającym ‚pojedynczy, duszony lub gotowany okrągły kotlecik z mięsa mielonego’ lub ‚całą dużą pieczeń z mielonego mięsa, podawaną na ciepło lub zimno’.
Klops podchodzi od niemieckiego czasownika klopfen ‘stukać, klepać, siekać, bić, rozbijać, rozłupywać’. Dawniej mięso nie było mielone, lecz siekane tasakiem na drobne kawałki.
‘Fiasko, klapa, niepowodzenie’ to polski dodatek do klopsa. Może przez analogię do pasztetu, który wskazuje na kłopotliwą sytuację, niespodziewaną nieprzyjemność, klops stał się synonimem porażki.

Monika Kaczor

Szanowna Poradnio, czy można powiedzieć wyjść z inicjatywą?

Można powiedzieć, że czyjąś inicjatywę podjęliśmy, z inicjatywą wystąpiliśmy lub wykazaliśmy się inicjatywą. Nie powiemy, że wychodzimy z inicjatywą lub okazujemy inicjatywę. Inicjatywa bezpośrednio łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu albo z przymiotnikiem. Wobec tego poprawną formą będzie inicjatywa pokojowa (a nie inicjatywa dla pokoju), inicjatywa zatrudnienia ludzi młodych (a nie inicjatywna na rzecz zatrudnienia ludzi młodych), inicjatywa wyremontowania drogi (a nie inicjatywa w wyremontowaniu drogi).

Monika Kaczor

Czy czasownik gardłować się ma znaczenie negatywne?

Dawniej czasownik gardłować oznaczał ‘przemawiać z przejęciem, gorliwie bronić jakieś sprawy’. Gardłować  pochodzi o rzeczownika gardło, ale do gardła jako organu głośności nie nawiązuje (por. zdzierać gardło, krzyczeć na całe gardło, nie móc wydobyć głosu z gardła). Powstał od gardła jako organu odpowiedzialnego za życie i oznaczał ‘nadstawiać gardła za kogoś, narażać życie w obronie czegoś, z odwagą, głośno i zaangażowaniem przemawiać publicznie w obronie kogoś lub czegoś’.

Ponieważ gardłować jest używany w sytuacjach, które wzburzają opinię publiczną, stopniowo nabiera negatywnych konotacji. Obecnie oznacza ‘mówić, krzyczeć z niechęcią, przemawiać za dużo i za głośno w jakieś sprawie, której się nie popiera’.

Monika Kaczor