Chciałbym spytać o znaczenie słowotwórcze rdzenia „-rząd-” w takich rzeczownikach, jak „przyrząd”, „urządzenie”, „narząd”, „narzędzie”. Co oznacza lub kiedyś oznaczał ten rdzeń, który łączy podane przeze mnie rzeczowniki?
Słowo rząd (wieloznaczne tak współcześnie, jak i dawniej) wywodzi się od prasłowiańskiego *rędъ ‘szereg, szyk, rząd’. To pierwotne znaczenie stało się podstawą kolejnych: ‘miejsce w szeregu, kolejność, następstwo’, a także ‘uporządkowanie, porządek, ład’. I tych właśnie sensów należy poszukiwać w przywołanych wyrazach.
Powstały one jako derywaty (wyrazy pochodne) od czasowników przyrządzić, narządzić, urządzić. Te zaś wywodzą się od czasownika rządzić (‘ustawiać w szeregu, szeregować, porządkować, wprowadzać ład, doglądać czegoś, dbać o coś, kierować czymś’) z odpowiednim przedrostkiem.
Biorąc to wszystko pod uwagę, można powiedzieć, że etymologicznie przyrząd to ‘aparat służący do przyrządzania czegoś, czyli ustawiania w porządku, w kolejności, przystosowania czegoś’; narząd – ‘instrument do narządzania, czyli przygotowywania czegoś, uporządkowania’ (leksem ten wznowiono w XIX wieku w znaczeniu biologicznym ‘organ pełniący osobną funkcję’); narzędzie – ‘przybory, zbiór instrumentów’ (pierwotnie był to rzeczownik zbiorowy do narząd); urządzenie – ‘mechanizm służący do wykonania określonych czynności, uporządkowania’ oraz ‘wyposażenie jakiegoś pomieszczenia, czyli ustawienie w porządku’.
Na koniec dodajmy, że rzeczownik rząd w rozumieniu ‘naczelny organ administracji państwa’ to pierwotnie nazwa czynności; znaczył on ‘sprawowanie władzy, panowanie, władanie’. Jako ilustracja może posłużyć choćby Konradowe wołanie do Boga „Daj mi rząd dusz!”. I w tym znaczeniu wyraz nawiązuje do psł. *rędъ. Etymologicznie więc rząd to organ, który porządkuje, zaprowadza ład. Pewnie niektórzy mogliby wyrazić żal, że czasami znaczenie etymologiczne rozmija się z realnym.
Magdalena Hawrysz