Miesięczne archiwum: Grudzień 2023

Jakie jest pochodzenie słowa bigos?

Opublikowany przez

Z perspektywy językowej okazuje się, że najważniejsze w bigosie jest siekane mięso.
W XVII w. rzeczownik bigos miał bardzo ogólne znaczenie ’siekanina’. To znaczenie zostało utrwalone w pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska (znacznie później u Henryka Sienkiewicza), gdzie można przeczytać, jak to jedni drugich mieli bigosować, czyli siekać na drobne kawałki – szablą lub pałaszem. Stąd też frazeologizm narobić komuś bigosu ‘sprawić kłopot, narobić zamieszania’.


Pochodzenie słowa jest niejasne: może być germanizmem (z dawnego niemieckiego Beiguss ‘sos’), może być również romanizmem (z włoskiego bigutta ‘kociołek do gotowania rosołu’), który dotarł do polszczyzny w XVI w. albo za pośrednictwem niemieckim, albo bezpośrednio z włoskiego, razem z kapustą (za takim pochodzeniem przemawiałoby utrwalone w tekstach z końca XVI w. znaczenie słowa bigos ‘zakrzepły na galaretę wywar z siekanego mięsa’, co wskazywałoby na w miarę bliski związek znaczeniowy z włoskim bigutta).

Monika Kaczor

Skąd się wzięła choinka?

Opublikowany przez

Najpierw byłą choina, czyli ‘młody sosnowy lasek’ (tak jak brzezina ‘młody brzozowy lasek’ czy olszyna ‘młody olchowy lasek’). Niewielka choina to choinka, a więc choinka to pierwotnie malutki sosnowy młodniak. Znaczenie ‘las, las sosnowy’ – choiny i choinki – rozszerzyło się do znaczenia ‘każdy las, lasek iglasty’ i wzbogaciło o nowe, utworzone od niego znaczenie ‘pęk iglastych gałęzi’. Młodą sosenkę nazwano w gwarach choją (do dziś pozostały nazwy miejscowe takie, jak: Chójki w Wielkopolsce, Choja na Mazowszu, Choja, Chojny, Chojno, Chojnowo – w wielu regionach Polski.
Choinka w znaczeniu ‘wiązka iglastych gałęzi’ skojarzona z gwarową choją dała znaną nam dziś choinkę ‘iglaste drzewko ozdabiane na święta Bożego Narodzenia’. Zwyczaj wstawania do domu choinki został przejęty od Niemców w XIX w. (najpierw w zaborze pruskim, potem stopniowo na terenie całego kraju). Wcześniej pod podwałą była wieszana podłaniczka (zwana bożym drzewkiem lub wiechą), pięknie przystrojoną różnymi ozdobami w zależności od regiony (np. na wschodzie do izby wstawiono snop zboża, zwany dziadem – diduchem).

Monika Kaczor

Niespodzianka, czyli siurpryza

Opublikowany przez

W związku z okresem przedświątecznym mam pytanie dotyczące niespodzianki – siurpryza?

Najprzyjemniejszym świątecznym prezentem, podarkiem, podarunkiem jest chyba niespodzianka.
Niespodzianka pojawiła się w języku w XIX w. Jest to derywat od przymiotnika niespodziany (a ten z kolei od zaprzeczonego czasownika spodziać się, do dziś zachowanego tylko w postaci wielokrotnej: spodziewać się).
Rozpowszechniona tak późno niespodzianka zastąpiła wcześniejszą siurpryzę występującą także w postaci zdrobniałej siurpryza. Te pożyczki z języka francuskiego (fr. surprise) są dziś już niemal całkiem zapomniane.

Warto wspomnieć, że Stefan Żeromski używał ich bez żadnego nacechowania stylistycznego.

Monika Kaczor