Miesięczne archiwum: Marzec 2024
Białogłowa
Jakie jest pochodzenie słowa białogłowa?
Pierwszy zapis formy białogłowa pochodzi z 1566 r. Szczyt popularności tego określenia przypada na II połowę XVI w. Potem zaczyna być coraz rzadziej używane, a po XVIII w. wychodzi z użycia.
Nie jest to słowo wyłącznie polskie – w różnych wersjach, także w postaci derywatów, występuje również w innych językach i dialektach słowiańskich. Słowo białogłowa najprawdopodobniej oznaczało najpierw młodą mężatkę (tak jest do dziś w niektórych dialektach języka rosyjskiego). Nawiązuje do obrzędu weselnego – oczepin, podczas których wianek panny młodej jest zamieniany na czepiec, szyty z białego płótna, ozdobiony i haftowany, będący atrybutem mężatki.
Możliwe, że słowo białogłowa jako zamiennik słowa żona, niewiasta rozprzestrzeniło się pod wpływem przesądu, którego ilustracją jest powiedzenie „Nie wywołuj wilka z lasu” – ponoć dawniej obecność kobiety na polowaniu przenosiła pecha, podobnie jak samo wspomnienia o kobiecie, dlatego myśliwi używali omownego słowa białogłowa zamiast jednoznacznie wskazującego niewiasta.
Ale możliwe, że to tylko złośliwa plotka …
Monika Kaczor
Tentować
Czy tentować znaczy to samo co tentegować?
Tentować to nie jest skrócone tentegować. Tentować to stary, już niemal nieużywany czasownik, pochodzący z łacińskiego tento, tentare ‘dotykać, badać, atakować, usiłować, drażnić, narzucać się komuś’ (SŁP P, V, 352). Słowo tentować można znaleźć w prozie Słowackiego, listach Słowackiego, wspomnieniach Iwaszkiewicza. Oznacza ‘kusić, nęcić, pociągać’ albo ‘usiłować coś zrobić, zabiegać o coś’.
„Pan myśli, że ja nie pragnę zgody, że nie tentuję o pojednanie?” – pisał Józef Ignacy Kraszewski. Z kolei Józef Dzierzkowski wyznawał: „Wdzięki romantyczne panny Amelii nie tentują mnie wcale”.
Monika Kaczor
Postwielkanocny
Czy przymiotnik postwielkanocny jest poprawny?
Przyrostek post- wprowadza znaczenie następczości, wskazuje na to, że dane zjawisko występuje lub występowało potniej niż to wskazane przez podstawę, np. postindustrialny – ‘występujący po okresie industrializacji’, postkomunizm – ‘okres po upadku komunizmu’, postglacjał – ‘okres następujący po zlodowaceniu’.
Przedrostek post- został przejęty bezpośrednio z łaciny, w której przyimek post oznacza ‘po(czymś); poza, wstecz, z tyłu’. W polszczyźnie post- „tworzy nazwy i określenia osób, rzeczy i zjawisk, które występują później od czegoś lub są późniejszą formą czegoś” i może być przyłączany zarówno do przymiotników, jak i do rzeczowników. Jego łacińska proweniencja sprawia, że chętnie jest wykorzystywany do tworzenia terminów w specjalistycznych odmianach polszczyzny i w stylu naukowym. Z kolei nie najlepiej sprawdza się w języku starannym, codziennym, potocznym.
Lepiej nie dołączać do go podstaw rodzimych, w tej funkcji sprawdza się przedrostek po-.
W związku z tym lepiej będzie brzmieć forma okres powielkanocny (czyli ten, który następuje po Wielkanocy) niż okres postwielkanocny.
Monika Kaczor