Białogłowa

Jakie jest pochodzenie słowa białogłowa?

Pierwszy zapis formy białogłowa pochodzi z 1566 r. Szczyt popularności tego określenia przypada na II połowę XVI w. Potem zaczyna być coraz rzadziej używane, a po XVIII w. wychodzi z użycia.
Nie jest to słowo wyłącznie polskie – w różnych wersjach, także w postaci derywatów, występuje również w innych językach i dialektach słowiańskich. Słowo białogłowa najprawdopodobniej oznaczało najpierw młodą mężatkę (tak jest do dziś w niektórych dialektach języka rosyjskiego). Nawiązuje do obrzędu weselnego – oczepin, podczas których wianek panny młodej jest zamieniany na czepiec, szyty z białego płótna, ozdobiony i haftowany, będący atrybutem mężatki.
Możliwe, że słowo białogłowa jako zamiennik słowa żona, niewiasta rozprzestrzeniło się pod wpływem przesądu, którego ilustracją jest powiedzenie „Nie wywołuj wilka z lasu” – ponoć dawniej obecność kobiety na polowaniu przenosiła pecha, podobnie jak samo wspomnienia o kobiecie, dlatego myśliwi używali omownego słowa białogłowa zamiast jednoznacznie wskazującego niewiasta.
Ale możliwe, że to tylko złośliwa plotka …

Monika Kaczor

Tentować

Czy tentować znaczy to samo co tentegować?

Tentować to nie jest skrócone tentegować. Tentować to stary, już niemal nieużywany czasownik, pochodzący z łacińskiego tento, tentare ‘dotykać, badać, atakować, usiłować, drażnić, narzucać się komuś’ (SŁP P, V, 352). Słowo tentować można znaleźć w prozie Słowackiego, listach Słowackiego, wspomnieniach Iwaszkiewicza. Oznacza ‘kusić, nęcić, pociągać’ albo ‘usiłować coś zrobić, zabiegać o coś’.
„Pan myśli, że ja nie pragnę zgody, że nie tentuję o pojednanie?” – pisał Józef Ignacy Kraszewski. Z kolei Józef Dzierzkowski wyznawał: „Wdzięki romantyczne panny Amelii nie tentują mnie wcale”.

Monika Kaczor

Postwielkanocny

Czy przymiotnik postwielkanocny jest poprawny?

Przyrostek post- wprowadza znaczenie następczości, wskazuje na to, że dane zjawisko występuje lub występowało potniej niż to wskazane przez podstawę, np. postindustrialny – ‘występujący po okresie industrializacji’, postkomunizm – ‘okres po upadku komunizmu’, postglacjał – ‘okres następujący po zlodowaceniu’.
Przedrostek post- został przejęty bezpośrednio z łaciny, w której przyimek post oznacza ‘po(czymś); poza, wstecz, z tyłu’. W polszczyźnie post- „tworzy nazwy i określenia osób, rzeczy i zjawisk, które występują później od czegoś lub są późniejszą formą czegoś” i może być przyłączany zarówno do przymiotników, jak i do rzeczowników. Jego łacińska proweniencja sprawia, że chętnie jest wykorzystywany do tworzenia terminów w specjalistycznych odmianach polszczyzny i w stylu naukowym. Z kolei nie najlepiej sprawdza się w języku starannym, codziennym, potocznym.
Lepiej nie dołączać do go podstaw rodzimych, w tej funkcji sprawdza się przedrostek po-.
W związku z tym lepiej będzie brzmieć forma okres powielkanocny (czyli ten, który następuje po Wielkanocy) niż okres postwielkanocny.

Monika Kaczor

Czelny i bezczelny

Czy synonimem bezczelny może być czelny?

Współcześnie przymiotniki czelny i bezczelny to synonimy: znaczenie mają takie samo ‘nazbyt śmiały, zuchwały, arogancki’. Różnią się tylko nacechowaniem stylistycznym.
Bezczelny to słowo neutralne, czelny jest odbierane jako książkowe i nieco przestarzałe.
Bezczelny to przymiotnik notowany od II połowy XVIII w. Powstał od wyrażenia przyimkowego bez czoła, używanego jako frazeologizm o znaczeniu ‘bez wstydu’. Stąd znaczenie ‘bezwstydny, arogancki, zuchwały’.
Czelny – utworzony od samego rzeczownika czoło – jest znacznie starszy; był używany już w XV w., ale w zupełnie innym znaczeniu: ‘naczelny, celujący, przodujący, na czele będący (np. oficerowie czelni, czyli ci najznakomitsi; miasta czelne, czyli główne miasta) W tym znaczeniu czelny występował do połowy XIX w. Następnie został wyparty przez przymiotnik czołowy. Zrównanie znaczeniowe przymiotników czelny i bezczelny nastąpiło na skutek rozwoju semantycznego słowa czelny: od ‘naczelny, czołowy’ przez ‘nazbyt wysuwający się na czoło’ aż do ‘nieliczący się z nikim i niczym, nazbyt śmiały, arogancki’, a więc bezczelny.

Monika Kaczor

A bodaj cię diabli…!

Proszę o wyjaśnienie słowa bodaj w powiedzeniu A bodaj cię diabli …!

Słowo bodaj to spójnik o znaczeniu ‘chociażby’ lub partykuła, która może mieć trzy znaczenia: ‘chyba, prawdopodobnie’ (Było to bodaj w czwartek.), ‘przynajmniej’ (To pożycz bodaj dwie dychy, przecież oddam.) lub ‘oby, niech’. W ostatnim znaczeniu bodaj jest partykułą rozpoczynającą zdanie wyrażające życzenie – ale najczęściej życzenie negatywne, mające archaiczną postać zaklęcia: Bodaj to cholera wzięła! Bodaj to wszyscy diabli wzięli!
Wyrzekając albo złorzecząc komuś, chyba nie zdajemy sobie sprawy, że bodaj – mające dawniej postać bodgaj – pochodzi od połączenia „Bóg daj”, czyli ‘Niech Bóg da”, a więc wyrażenia o znaczeniu i konotacjach całkowicie przeciwstawnych, pozytywnych, dobrze życzących.

Monika Kaczor

Poczciwy z kościami

Czy jest poprawna forma kościami w powiedzeniu poczciwy z kościami?

Mówimy, że ktoś jest poczciwy z kościami (dobry z kościami, uczciwy z kościami), gdy myślimy o nim ciepło i jesteśmy przekonani, że to naprawdę zacny człowiek.
To sformułowanie wskazuje na całkowitość, bezwyjątkowość (pospolita wersja frazeologizmu ma postać: poczciwy, dobry, uczciwy z bebechami). Mówimy, że ktoś jest  z krwi i kości, czyli jest prawdziwy, autentyczny (np. arystokrata z krwi i kości). W tym powiedzeniu nietrudno dopatrzeć się rodowodu biblijnego: os ex ossibus menus et caro de carne mea) – powiedział Adam o Ewie w Księdze Rodzaju (Gen, 2, 23) – „(jest) kością z moich kości i ciałem z ciała mego”.
Współcześnie jest poprawna jedynie forma kośćmi (np. wykopalisko z kośćmi dinozaurów, jedzenie z wędzonymi kośćmi dla psów). Forma kościami jest poprawna tylko w wyżej wymienionych frazeologizmach. Jest to pozostałość z dawnej odmiany.

Monika Kaczor

Hyggować

Co oznacza czasownik hyggować?


Hyggować oznacza ‘mieć poczucie komfortu i bezpieczeństwa wynikające z wykonywania prostych codziennych czynności’.

Monika Kaczor

Pokolenie płatków śniegu

W jakim znaczeniu można używać określenia „pokolenie płatków śniegu”?

Używamy go w odniesieniu do pokolenia osób, które osiągnęły pełnoletniość w 2010 roku lub później. Są one postrzegane jako mniej odporne i bardziej skłonne do obrażania się niż poprzednie pokolenia.

Monika Kaczor

Jakie jest pochodzenie słowa bigos?

Z perspektywy językowej okazuje się, że najważniejsze w bigosie jest siekane mięso.
W XVII w. rzeczownik bigos miał bardzo ogólne znaczenie ’siekanina’. To znaczenie zostało utrwalone w pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska (znacznie później u Henryka Sienkiewicza), gdzie można przeczytać, jak to jedni drugich mieli bigosować, czyli siekać na drobne kawałki – szablą lub pałaszem. Stąd też frazeologizm narobić komuś bigosu ‘sprawić kłopot, narobić zamieszania’.


Pochodzenie słowa jest niejasne: może być germanizmem (z dawnego niemieckiego Beiguss ‘sos’), może być również romanizmem (z włoskiego bigutta ‘kociołek do gotowania rosołu’), który dotarł do polszczyzny w XVI w. albo za pośrednictwem niemieckim, albo bezpośrednio z włoskiego, razem z kapustą (za takim pochodzeniem przemawiałoby utrwalone w tekstach z końca XVI w. znaczenie słowa bigos ‘zakrzepły na galaretę wywar z siekanego mięsa’, co wskazywałoby na w miarę bliski związek znaczeniowy z włoskim bigutta).

Monika Kaczor