Archiwa kategorii: Znaczenie

Walczyć zażarcie

Opublikowany przez

Proszę o wyjaśnienie powiedzenia walczyć zażarcie.

Jeśli ktoś walczy zaciekle, zawzięcie, do samego końca, nie odpuszczając ani na jotę, to mówimy, że walczy zażarcie.
Czy ma ono związek z walką o jedzenie?
Przymiotnik zażarty i przysłówek zażarcie wiążą się etymologicznie ze słowem żreć.
Czasownik żreć dawniej używany w postaci żrzeć występował w znaczeniu ‘jeść’ (o zwierzętach), ale również znaczenie ‘gryć, kąsać’ gryźć się , ‘kąsać się nawzajem’, ‘zajadle się kłócić’.
W Słowniki języka polskiego (S B. Lindego) można przeczytać, że zażrzeć się to ‘zaciąć się w gniewie, w zajadłości, wściec się z gniewu’. Dawny imiesłów zażarty (żażarły) miał najpierw znaczenie ‘zacięty w gniewie, wściekły’, ‘zajątrzony, zajuszony’, a potem – ‘upierający się przy czymś, ‘nieskłonny do ustąpienia’, ‘zawzięty’, ‘gwałtowny’, ‘zagorzały’.

Monika Kaczor

Konstytucja 3 maja

Opublikowany przez

Przyjmuje się, że Konsytuacja 3 maja, uchwalona 3 maja 1791 roku, była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną konstytucją spisaną w jednym akcie prawnym. Owa „Ustawa Rządowa” regulowała ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów i miała na celu usunięcie wad systemu politycznego opartego na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej. Zmieniła ustój państwa na monarchię dziedziczną, odebrała prawo głosu i decyzji sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi, zniosła liberum veto.
Przyjęcie Konstytucji wywołało kontrakcję zbrojną Imperium Rosyjskiego, w której Polska została pokonana przez wojska rosyjskie wspierające konfederację targowicką – spisek części polskich magnatów przeciwnych zmianie ustroju Rzeczypospolitej.
Konstytucja przestała być stosowana po ok. czternastu miesiącach od jej uchwalenia, gdy król Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej. Została uchylona 23 listopada 1793 r., gdy Sejm grodzieński uchylił akty prawne ustanowione przez Sejm Czteroletni.
Powinniśmy pisać: Konstytucja 3 maja, bo to tytuł dokumentu, a nie sama nazwa święta. Taki zapis – z małym ‘m’ w formie ‘maja’ znajdziemy w nowszych słownikach. W starszych zalecano zapis wielką literą: Konstytucja 3 Maja, dlatego że taki był od lat używany, a więc usankcjonowany tradycją. Tak naprawdę to, czy napiszemy ‘3 maja’ czy ‘3 Maja’, nie ma aż tak dużego znaczenia, ważne, byśmy nie dodawali końcówek fleksyjnych do cyfry 3 i nie tworzyli rażących błędów typu *3-go, *3-ego, *3-ciego…

(za: Ojczysty – dodaj do ulubionych)

Flaga

Opublikowany przez

Słowo FLAGA nie jest rdzennie polskie – to XVIII-wieczne zapożyczenie z języka niemieckiego (niemieckie die Flagge). Ale i w języku niemieckim die Flagge to zapożyczenie – z języka holenderskiego (holenderskie een Vlag), do którego z kolei FLAGA przeszła z angielskiego. Przypuszcza się, że w języku angielskim słowo Flag w znaczeniu ‘flaga’ pochodzi od nazwy rośliny: tataraku lub kosaćca, które – ze względu na kształt liści i aromatyczne kłącza – nazywane były potocznie flag, sweet flag, myrtle flag, flag root. Samo słowo flag (dawniej flagge) odnosiło się do długiego, płaskiego i ostro zakończonego liścia – a dawne FLAGI miały kształt wydłużonych proporców, wyglądały zatem jak liść kosaćca czy tataraku powiewający na wietrze. Pierwotnie FLAGA oznaczała raczej banderę na maszcie niż sztandar, a zanim zapożyczyliśmy FLAGĘ w tym znaczeniu, mieliśmy już – również z niemieckiego zapożyczoną – FLAGĘ oznaczającą ulewę, krótkotrwałą burzę, a także dłużej trwającą szarugę, słotę. FLAGA w znaczeniu ‘ulewa’ była znacznie częściej używana niż FLAGA w znaczeniu ‘sztandar’.

(za: Ojczysty – dodaj do ulubionych)

Majówka

Opublikowany przez

Słowo MAJÓWKA oznaczało dawniej wiechę zrobioną z młodej jodełki, przybraną wstążkami, którą chłopak stawiał przed domem wybranej dziewczyny. Wiechę tę stawiano zwykle w maju – w nocy przed pierwszym albo przed trzecim maja, albo przed pierwszą niedzielą maja, albo też w noc Zielonych Świątek. Z czasem nazwa ta zaczęła oznaczać także wycieczkę za miasto, niekoniecznie w maju, ale zawsze w ciepłych porach roku – wiosną lub latem, połączoną często z zabawą czy tańcami. Współcześnie określenie to zaczyna się specjalizować: coraz częściej mówimy ‘majówka’ tylko w odniesieniu do świąt majowych, obchodzonych pierwszego i trzeciego maja, a także w odniesieniu do dni wolnych od pracy przypadających tuż przed tymi świętami lub tuż po nich. Nie jest to jednak znaczenie notowane w słownikach – jest bowiem obecnie dopiero in statu nascendi, a czas pokaże, czy przyjmie się w języku czy nie.

(za: Ojczysty  – dodaj do ulubionych)

Zadzierzysty

Opublikowany przez

Co oznacza przymiotnik zadzierzysty?


Współcześnie zapisujemy ten przymiotnik przez rz: zadzierzysty. Dawniej miał także oboczną pisownię i wymowę „zadzierżysty”. Oznaczał ‘szorstki, chropowaty, mający zadry, zadarty, sterczący, pewny siebie, czupurny, zawadiacki, lubiący zadzierać z innymi’.
Do dziś przetrwało ostatnie znaczenie. Jest to słowo coraz rzadziej używane, kojarzone z zadziorami, co ułatwia zapamiętanie pisowni, wymowy i znaczenia.

Monika Kaczor

Pascha

Opublikowany przez

Jak odmieniać wyraz pascha?


Poprawnie odmieniamy: pascha, paschy, passze, paschę, paschą, w passze.
PASCHA to potrawa ściśle wielkanocna, królująca w Wielką Niedzielę na świątecznych stołach w całej wschodniej Polsce. Nazwę wzięła od słowa PASCHA, które w chrześcijaństwie obrządku wschodniego jest synonimem Wielkanocy, czyli Święta Zmartwychwstania Pańskiego.
PASCHA jako nazwa Wielkanocy jest spuścizną judaizmu. PASCHA to inaczej Święto Przaśników – najstarsze żydowskie święto obchodzone na pamiątkę wyzwolenia narodu izraelskiego z niewoli egipskiej.
PASCHA – potrwa przyrządzana ze twarogu, ucieranego z żółtkami, masłem, miodem (lub cukrem) i bakaliami. Jej „zachodnim odpowiednikiem” jest sernik, ale pieczony, a PASCHA to potrawa surowa, schładzana. Współczesna wersja PASCHY to sernik na zimno – łatwiejszy do wykonania, ale już nie tak aromatyczny i smaczny.

Monika Kaczor

Psikus

Opublikowany przez

Dlaczego mówi się, że psikus to „psie chapsnięcie”?

W XVI wieku pisało się rozdzielnie: psi kusi odmieniało: psiego kusa, psiemu kusowi, o psim kusie, psie kusy, psich kusów.
Kus to dawna postać rzeczownika kęs. Przymiotnik psi niósł negatywne konotacje: psi zastępowano takie określenia, jak: nędzny, kiepski, lichym, podstępny, podły, wredny, niegodny. W XV wieku wyrażenie psi kus dosłownie ‘psi kęs’, czyli ‘,‘wredne, podłe pogryzienie, chlapsnięcie’ oznaczało ‘wymierzone przeciw komuś podstępne działanie’ . W XVII wieku było już jednowyrazowym zrostem psikus o nieco łagodniejszym znaczeniu ‘psi figiel, psia sztuka’, czyli ‘złośliwy, wredny żart’.
Obecnie psikus znaczy jedynie ‘figiel, żart (co prawda czasami głupi, przykry, wredny). Psikus jest przykładem pozytywnej zmiany w postrzeganiu świata i w jego językowym obrazie, bo na psy patrzymy już inaczej niż kilkaset lat temu.

Monika Kaczor

Kobiecy, żeński i damski

Opublikowany przez

Kobiecy i żeński – czy to są synonimy?


Kobiecy to przymiotnik częściej używany niż przymiotnik damski i żeński. Łączy się raczej z wyrazami wskazującymi na cechy psychiczne, choć częściowo pokrywa się znaczeniem i łączliwością z określeniem damski i żeński. Mówimy o kobiecej intuicji, kobiecej wrażliwości, kobiecym wdzięku, kobiecej urodzie (a nie o damskiej urodzie czy żeńskim wdzięku), ale również o chorobach kobiecych (mimo że są żeńskie narządy rozrodcze) i o kobiecym stroju (ale już raczej o damskich pantofelkach czy damskim żakiecie).
Kobiecy obsługuje wszystkie połączenia genderowe – jest nośnikiem stereotypów, a więc pojawia się także w określeniach ruchów lub formacji, przeciwdziałających się tym stereotypom: mówmy o kobiecych ruchach społecznych, kobiecych oddziałach bojowych i o kobiecych partiach politycznych.
Przymiotnik damski odnosi się głównie do przedmiotów, które z założenia mają być używane przez kobiety, i kojarzy się przede wszystkim z modą, strojami, ubiorami, butami, parasolkami, fryzjerem i gabinetem kosmetycznym, a także z – toaletą. Połączenie damska toaleta tylko z pozoru odbiega znaczeniowo od takich połączeń, jak: fryzjer damski, damski płaszcz, damski kapelusz, damskie pantofle, damski strój do jazdy konnej czy siodło damskie. Damską toaletę nazywano dawniej gotowalnią, czyli pokojem, w którym pani domu przygotowywała się do pokazania innym.
Żeński odnosi się przede wszystkim do płci. Istot żywych i do rodzaju jako kategorii gramatycznej. Mówimy więc o płci żeńskiej, potomkach żeńskich (w genealogii) i szkole żeńskiej czy żeńskich oddziałach w jakiś placówkach (najczęściej w kontekście historycznym), a także o osobnikach żeńskich (w biologii) i żeńskich narządach rozrodczych. Przymiotnik żeński wchodzi w skład terminów z dziedziny nauki o języku i nauki o literaturze: rodzaj żeński, rym żeński, średniówka żeńska.

Monika Kaczor

Skąd się wzięły bakalie?

Opublikowany przez

Skąd się wzięła nazwa bakalie?

W zależności od tego, po jaki słownik sięgniemy, bakalie mogą to być ‘suszone owoce południowe’ albo ‘suszone owoce południowe i orzechy, albo ‘suszone owoce południowe pomieszane z orzechami, piernikami, marmoladkami’. Do tych ‚suszonych owoców południowych’ włączane bywają również rodzime suszone lub wędzone śliwki, suszona lub kandyzowana żurawina, kandyzowane wiśnie i inne dodatki występujące w świątecznych ciastach, deserach, słodkich sałatkach.
Nazwa bakalie, która dziś ma wyłącznie formę liczby mnogiej, w VIII w. miała również liczbę pojedynczą: ta bakalija. Została ona zapożyczona z języka ukraińskiego, a tam przywędrowała z języków osmańskich – bakkaliye były to rozmaite spożywcze towary kolonialne, nie tylko orzechy i suszone owoce, ale również orientalne przyprawy (np. cynamon, imbir, pieprz), którymi handlował bakkal – drobny kupiec skupujący i sprzedający towary spożywcze.
Warto zapamiętać, że współczesne bakalie nie mają liczby pojedynczej, a forma bakalii to jedyna poprawna postać dopełniacza tego rzeczownika.

Monika Kaczor

Zagiąć parol

Opublikowany przez

Szukam wyjaśnienia określenia zagiąć parol. Czy mogliby Państwo wytłumaczyć sens powiedzenia.

Zagiąć parol pierwotnie było określeniem karcianym: kiedy stawiano na kartę – a ta wygrywała – i stawiano na nią po raz drugi, podwajając stawkę, zaginano jej róg. Oznaczyć w ten sposób kartę to właśnie zagiąć parol. W dosłownym znaczeniu ‘uparcie stawiać na tę samą kartę’ do przenośnego, a dziś żywego ‘uwziąć się na kogoś’.
Parol jest zapożyczeniem z języka francuskiego: parole to ‘słowo, głos, mowa, tekst’, parole d’honneur to ‘słowo honoru’. Trudno wyjaśnić, w jaki sposób francuskie parole przekształciło się w polski frazeologizm oznaczający ‘powziąć wobec kogoś stanowczy zamiar, uwziąć się na kogoś’.
Dawniej używano również samego słowa parol na oznaczenie obstawianej karty, której zaginano róg. Parol oznaczał słowo honoru, którym się ręczyło, że w razie przegranej będzie się wypłacalnym. To znaczenie nawiązuje bezpośrednio do francuskiego źródłosłowu.

Monika Kaczor