Prosty język na wesoło
Wykorzystano ilustracje ze strony Prosty język na wesoło – Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej (funduszeeuropejskie.gov.pl)
Wiek trolejbusowy
Wiek trolejbusowy – jaki to wiek?
W polszczyźnie można spotkać kilka określeń związanych z wiekiem. Najbardziej popularne jest połączenie wiek chrystusowy, czyli wiek 33 lat. Jest ono używane w odniesieniu do mężczyzny, zwłaszcza wtedy, gdy chcemy podkreślić to, co ten mężczyzna do tego czasu osiągnął.
Żeńskim odpowiednikiem wieku chrystusowego jest wiek balzakowski. To określenie stosuje się w odniesieniu do trzydziestoletnich i ponadtrzydziestoletnich pań. Kobiety w takim wieku obsadzał w roli bohaterek swoich utworów Honoriusz Balzak, który doceniał uroki w pełni dojrzałych kobiet.
Neutralnym płciowo określeniem wieku jest niemalże zapomniane, warszawskie wyrażenie wiek trolejbusowy. Jego znaczenie wzięło się z oznaczenia kursujących w powojennej Warszawie linii trolejbusowych, na których widniały zapisy cyfrowe od 50 do 99. Wiek trolejbusowy to eufemistyczne, a przy tym barwne i żartobliwe określenie osób (mocno) dojrzałych, czyli po pięćdziesiątce.
Monika Kaczor
Patoinfluencer
Patoinfluencer – co znaczy?
Jest to określenie środowiskowe. Odnosi się do influencera lub innego celebryty popularnego w Internecie, odznaczającego się niskim poziomem kultury osobistej lub promujący zachowania i postawy szkodliwe społecznie.
Monika Kaczor
Zesłowiczenie
Tekst piosenki Agnieszki Osieckiej nosi tytuł Zesłowiczenie. Jak można wyjaśnić znaczenie tego wyrazu?
Rzeczowniki odczasownikowe to wyrazy będące nazwą czynności lub stanu. Najczęściej tworzy się je za pomocą sufiksów -anie (śpiewanie), -enie (tańczenie) lub -cie (mycie). Derywat zesłowiczenie mieści się w grupie rzeczowników o znaczeniu stanu rezultatywnego, czyli wskazującego na skutek czynności. Schemat powstawania tego derywatu można przedstawić w następujący sposób: słowik – zesłowiczeć – zesłowiczał – zesłowiczały – zesłowiczenie.
Zesłowiczenie można rozumieć jako silne utożsamianie się z ptakiem i jego śpiewem. Żeby dowiedzieć się, czy jest zesłowieczenie, trzeba odwołać się do całości tekstu.
Monika Kaczor
Facelet
Szanowni Państwo,
w zagadkach słowno-literowych pojawiło się słowo facelet. Szukając wyjaśnienia, znalazłem informację, że występuje ono w poezji staropolskiej u Kochanowskiego, Reja, Szymonowica. Jaki jest sens tego słowa?
Facelet został oznaczony w słowniku Witolda Doroszewskiego kwalifikatorem dawny. Jego etymologię – za Aleksandrem Brücknerem – leksykograf wiązał z rzeczownikiem rodzaju męskiego „fazzoletto”, wciąż obecnym w języku włoskim i znaczącym „chust(k)a” (na głowę, welon, opaska) lub przede wszystkim „chusteczka” (higieniczna). Identycznie sens słowa (występującego także w odmiankach: facolet, facelit, a nawet facalet) objaśniał Zygmunt Gloger, choć jego pochodzenia dopatrywał się w średniowiecznej łacinie (faciletum, fazoletus, fazoletum).
Jak słusznie zaznaczono w pytaniu, facelet istotnie pojawia się w poezji Jana Kochanowskiego (Do Miłości, „Jam przegrał, ja miłości! — tyś plac otrzymała […]”), u Mikołaja Reja (w Postylli) czy sielance Szymona Szymonowica (Czary). Więcej świadectw użycia rzeczownika w odpowiednim haśle rejestruje słownik Samuela Bogusława Lindego z XIX w. Andrzej Bańkowski go nie notuje.
Co ciekawe, Kochanowski oraz Szymonowic traktują słowo jako atrybut emocjonalnych przeżyć, dlatego też obaj umieścili je w kontekstach, w których uwypukla się uczuciową intensywność. Rejowi zaś „facelet” posłużył przy okazji formułowania religijnego pouczenia w Postylli (tytuł właściwy: Świętych słów a spraw Pańskich, które tu sprawował Pan a Zbawiciel nasz na tym świecie jako prawy Bóg, będąc w człowieczeństwie swoim, Kronika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona, 1560), zredagowanego na kanwie wersetów Ewangelii wg św. Jana (11, 1-46). Pan z Nagłowic opisał w tym fragmencie ciało złożonego w grobie Łazarza – ten ostatni tuż przed wskrzeszeniem miał „nogi i ręce związane chustami pogrzebnemi i twarz jego [była] faceletem zawiązana. I rzekł im Pan Jezus: rozwiążcie go, a niechaj idzie bezpiecznie”. Z tego przytoczenia jednoznacznie wynika, iż chodzi o średnich rozmiarów tkaninę, natomiast u źródeł decyzji autora o wprowadzeniu zapożyczenia mogła leżeć wola uniknięcia powtórzenia, a to daje się potwierdzić dzięki zestawieniu z analogiczną perykopą Biblii Gdańskiej, gdzie stoi: „związane ręce i nogi chustami, a twarz [Łazarza] była chustą obwiązana”. Porównanie obu fraz zarazem jednoznacznie definiuje znaczenie archaizmu facelet.
Radosław Sztyber
Archipelag wysp
Czy połączenie archipelag wysp jest pleonazmem, np. Archipelag Wysp Pakleni?
Archipelag wysp to poprawne połączenie. Archipelag to grupa wysp leżących koło siebie. Tego wyrazu używamy nieprzenośnie tylko w odniesieniu do wysp. W polszczyźnie występują podobne określenia, np. rój – w odniesieniu do pszczół, sfora – w odniesieniu do psów, tabun – w odniesieniu do koni. Każdy z wyżej wymienionych rzeczowników może zostać użyty przenośnie, np.: tabun pierwszoklasistów, sfora darmozjadów, rój pocisków, archipelag gwiazd, archipelag piegów na twarzy.
Monika Kaczor
Sztubak
Czy wyraz sztubak można używać współcześnie?
Sztubak jest przykładem wyciągania dawnych wyrazów z lamusa i tworzenie na ich podstawie nowych słów i znaczeń. Obecnie oznacza ‘uczeń, uczniak’; dawniej ‘uczeń szkoły podstawowej’ – to wyraz utworzony od rzeczownika sztuba w znaczeniu ’szkoła’, który wyszedł z użycia.
Sztuba to zapożyczenie z języka niemieckiego Stube ‘izba’. W wieku XIX było odczuwane jako przestarzałe i oznaczało ‘pokój, izba, komnata’. W znaczeniu żartobliwym oznacza ‘szkołę’. Sztuba jest podstawą słowotwórczą wyrazu sztubak i kolejnych derywatów: sztubaczka, sztubactwo, sztubacki, sztubaczyć (‘zachowywać się niepoważnie, dokazywać albo skarżyć na kogoś’).
Monika Kaczor
Zaambarasować się
Czy w polszczyźnie występuje czasownik zaambarasować się?
Czasowniki ambarasować i ambarasować się w znaczeniu ‘sprawiać kłopot, wprawiać w zakłopotanie’ są niemalże nieużywane. Powstały od rzeczownika ambaras ‘kłopot, trudności, tarapaty’. Z kolei czasowniki zaambarasować i zaambarasować się dały podstawę imiesłowowi przymiotnikowemu zaambarasowany w znaczeniu ‘zakłopotany’.
W XIX w. ambaras został zapożyczony z języka francuskiego i oznaczał nie tyle ‚kłopot’, ile ‚utrudnienie, zator, przeszkodę (na drodze)’. Od czasownika embarrasser powstało znaczenie ‘krępować’ i ‘wprawiać w zakłopotanie’.
Aforyzm T. Boya – Żeleńskiego jest chyba najbardziej znanym przykładem użycia słowa ambaras: W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało na raz”.
Monika Kaczor
Wczas i wczasy
Czy wczas znaczy to samo, co wczasy?
W znaczeniu ‘wypoczynek urlopowy’ wczasy pojawiły się w XVIII wieku.
Wcześniej używano tylko formy wczas w znaczeniu ‘odpoczynek, spoczynek, zwłaszcza nocny, wygoda, spokój, bezczynność’.
Obie formy wczas i wczasy powstały od wyrażenia przyimkowego w czas, czyli ‘w odpowiedniej porze, w dogodnym okresie. Wczas jest używane w dialekcie małopolskim w postaci przysłówka wczas o znaczeniu ‘wcześnie’.
Skoro pytanie dotyczy wczasów warto przy okazji wspomnieć o plaży, która ma rodowód łaciński i do polszczyzny trafiła w XIX w. Łaciński wyraz plaga, plagae o znaczeniu ‚przestrzeń, strefa, okolica’ zapoczątkował formę piaggia ’wybrzeże’. W XVI w. ta forma została zapożyczona przez Francuzów w postaci plag w znaczeniu ‚niski, piaszczysty brzeg morza, jeziora, rzeki. Plaża z francuskiego przeszła do polszczyzny.
Z kolei plażować i plażowanie to wyrazy, które nie mają odpowiedników w innych językach.
Plażowanie jako zjawisko społeczne zostało zainicjowane w XIX wieku jako forma zdrowego trybu życia w formie wylegiwania się w skąpym stroju plażowym na rozgrzanym pisaku, zażywania kąpieli słonecznych, co miało stanowić środek profilaktyczny w leczeniu gruźlicy.
Monika Kaczor
Boccia
Szanowni Państwo, która z form jest poprawna: Integracyjne Mistrzostwa Polski w Boccie (czy: Boccię, Boccia), grały w boccie (czy -ę), utworzono sekcję bocci czy boccię, zawody w boccia?
Boccia to sportowa dyscyplina paraolimpijska wywodząca od włoskiej gry w bule – bocce. Gra polega na umieszczeniu w bezpośrednim sąsiedztwie kuli białej jak największej ilość kul innego koloru.
Nie ma powodów, dla których nie mielibyśmy odmieniać wyrazu boccia. Dla języka polskiego odmienianie rzeczowników obcego pochodzenia zakończonych na -a jest zupełnie naturalne, por.: ciabatta (Każdy, kto zastanawia się, jak zrobić ciabattę, musi wiedzieć, że ciasto na to pieczywo najlepiej wyrabiać hakiem miksera.), focaccia (Do focaccia pasują również oliwki, pomidorki koktajlowe, suszone, czy skarmelizowana cebula.), pizza (Startery to przekrój wytrawnych i słodkich smaków. Od zestawu trzech panuozzo, czyli kanapek w pieczywie z ciasta na pizzę z tatarem z suszonych pomidorów, tatarem wołowym i serem burratta, po karmelizowaną chałkę z ricottą i figą w miodzie czy krem z pomidorów z pesto.), tortilla (Jak zrobić chrypiącą torttilę?).
Jak więc odmieniać wyraz boccia?
M. boccia
D. boccii
C. boccii
B. boccię
N. boccią
Msc. boccii
W. boccio.
Monika Kaczor