Patoinfluencer – co znaczy?
Jest to określenie środowiskowe. Odnosi się do influencera lub innego celebryty popularnego w Internecie, odznaczającego się niskim poziomem kultury osobistej lub promujący zachowania i postawy szkodliwe społecznie.
Monika Kaczor
Tekst piosenki Agnieszki Osieckiej nosi tytuł Zesłowiczenie. Jak można wyjaśnić znaczenie tego wyrazu?
Rzeczowniki odczasownikowe to wyrazy będące nazwą czynności lub stanu. Najczęściej tworzy się je za pomocą sufiksów -anie (śpiewanie), -enie (tańczenie) lub -cie (mycie). Derywat zesłowiczenie mieści się w grupie rzeczowników o znaczeniu stanu rezultatywnego, czyli wskazującego na skutek czynności. Schemat powstawania tego derywatu można przedstawić w następujący sposób: słowik – zesłowiczeć – zesłowiczał – zesłowiczały – zesłowiczenie.
Zesłowiczenie można rozumieć jako silne utożsamianie się z ptakiem i jego śpiewem. Żeby dowiedzieć się, czy jest zesłowieczenie, trzeba odwołać się do całości tekstu.
Monika Kaczor
Szanowni Państwo,
w zagadkach słowno-literowych pojawiło się słowo facelet. Szukając wyjaśnienia, znalazłem informację, że występuje ono w poezji staropolskiej u Kochanowskiego, Reja, Szymonowica. Jaki jest sens tego słowa?
Facelet został oznaczony w słowniku Witolda Doroszewskiego kwalifikatorem dawny. Jego etymologię – za Aleksandrem Brücknerem – leksykograf wiązał z rzeczownikiem rodzaju męskiego „fazzoletto”, wciąż obecnym w języku włoskim i znaczącym „chust(k)a” (na głowę, welon, opaska) lub przede wszystkim „chusteczka” (higieniczna). Identycznie sens słowa (występującego także w odmiankach: facolet, facelit, a nawet facalet) objaśniał Zygmunt Gloger, choć jego pochodzenia dopatrywał się w średniowiecznej łacinie (faciletum, fazoletus, fazoletum).
Jak słusznie zaznaczono w pytaniu, facelet istotnie pojawia się w poezji Jana Kochanowskiego (Do Miłości, „Jam przegrał, ja miłości! — tyś plac otrzymała […]”), u Mikołaja Reja (w Postylli) czy sielance Szymona Szymonowica (Czary). Więcej świadectw użycia rzeczownika w odpowiednim haśle rejestruje słownik Samuela Bogusława Lindego z XIX w. Andrzej Bańkowski go nie notuje.
Co ciekawe, Kochanowski oraz Szymonowic traktują słowo jako atrybut emocjonalnych przeżyć, dlatego też obaj umieścili je w kontekstach, w których uwypukla się uczuciową intensywność. Rejowi zaś „facelet” posłużył przy okazji formułowania religijnego pouczenia w Postylli (tytuł właściwy: Świętych słów a spraw Pańskich, które tu sprawował Pan a Zbawiciel nasz na tym świecie jako prawy Bóg, będąc w człowieczeństwie swoim, Kronika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona, 1560), zredagowanego na kanwie wersetów Ewangelii wg św. Jana (11, 1-46). Pan z Nagłowic opisał w tym fragmencie ciało złożonego w grobie Łazarza – ten ostatni tuż przed wskrzeszeniem miał „nogi i ręce związane chustami pogrzebnemi i twarz jego [była] faceletem zawiązana. I rzekł im Pan Jezus: rozwiążcie go, a niechaj idzie bezpiecznie”. Z tego przytoczenia jednoznacznie wynika, iż chodzi o średnich rozmiarów tkaninę, natomiast u źródeł decyzji autora o wprowadzeniu zapożyczenia mogła leżeć wola uniknięcia powtórzenia, a to daje się potwierdzić dzięki zestawieniu z analogiczną perykopą Biblii Gdańskiej, gdzie stoi: „związane ręce i nogi chustami, a twarz [Łazarza] była chustą obwiązana”. Porównanie obu fraz zarazem jednoznacznie definiuje znaczenie archaizmu facelet.
Radosław Sztyber
Czy połączenie archipelag wysp jest pleonazmem, np. Archipelag Wysp Pakleni?
Archipelag wysp to poprawne połączenie. Archipelag to grupa wysp leżących koło siebie. Tego wyrazu używamy nieprzenośnie tylko w odniesieniu do wysp. W polszczyźnie występują podobne określenia, np. rój – w odniesieniu do pszczół, sfora – w odniesieniu do psów, tabun – w odniesieniu do koni. Każdy z wyżej wymienionych rzeczowników może zostać użyty przenośnie, np.: tabun pierwszoklasistów, sfora darmozjadów, rój pocisków, archipelag gwiazd, archipelag piegów na twarzy.
Monika Kaczor
Czy wyraz sztubak można używać współcześnie?
Sztubak jest przykładem wyciągania dawnych wyrazów z lamusa i tworzenie na ich podstawie nowych słów i znaczeń. Obecnie oznacza ‘uczeń, uczniak’; dawniej ‘uczeń szkoły podstawowej’ – to wyraz utworzony od rzeczownika sztuba w znaczeniu ’szkoła’, który wyszedł z użycia.
Sztuba to zapożyczenie z języka niemieckiego Stube ‘izba’. W wieku XIX było odczuwane jako przestarzałe i oznaczało ‘pokój, izba, komnata’. W znaczeniu żartobliwym oznacza ‘szkołę’. Sztuba jest podstawą słowotwórczą wyrazu sztubak i kolejnych derywatów: sztubaczka, sztubactwo, sztubacki, sztubaczyć (‘zachowywać się niepoważnie, dokazywać albo skarżyć na kogoś’).
Monika Kaczor
Czy w polszczyźnie występuje czasownik zaambarasować się?
Czasowniki ambarasować i ambarasować się w znaczeniu ‘sprawiać kłopot, wprawiać w zakłopotanie’ są niemalże nieużywane. Powstały od rzeczownika ambaras ‘kłopot, trudności, tarapaty’. Z kolei czasowniki zaambarasować i zaambarasować się dały podstawę imiesłowowi przymiotnikowemu zaambarasowany w znaczeniu ‘zakłopotany’.
W XIX w. ambaras został zapożyczony z języka francuskiego i oznaczał nie tyle ‚kłopot’, ile ‚utrudnienie, zator, przeszkodę (na drodze)’. Od czasownika embarrasser powstało znaczenie ‘krępować’ i ‘wprawiać w zakłopotanie’.
Aforyzm T. Boya – Żeleńskiego jest chyba najbardziej znanym przykładem użycia słowa ambaras: W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało na raz”.
Monika Kaczor
Czy wczas znaczy to samo, co wczasy?
W znaczeniu ‘wypoczynek urlopowy’ wczasy pojawiły się w XVIII wieku.
Wcześniej używano tylko formy wczas w znaczeniu ‘odpoczynek, spoczynek, zwłaszcza nocny, wygoda, spokój, bezczynność’.
Obie formy wczas i wczasy powstały od wyrażenia przyimkowego w czas, czyli ‘w odpowiedniej porze, w dogodnym okresie. Wczas jest używane w dialekcie małopolskim w postaci przysłówka wczas o znaczeniu ‘wcześnie’.
Skoro pytanie dotyczy wczasów warto przy okazji wspomnieć o plaży, która ma rodowód łaciński i do polszczyzny trafiła w XIX w. Łaciński wyraz plaga, plagae o znaczeniu ‚przestrzeń, strefa, okolica’ zapoczątkował formę piaggia ’wybrzeże’. W XVI w. ta forma została zapożyczona przez Francuzów w postaci plag w znaczeniu ‚niski, piaszczysty brzeg morza, jeziora, rzeki. Plaża z francuskiego przeszła do polszczyzny.
Z kolei plażować i plażowanie to wyrazy, które nie mają odpowiedników w innych językach.
Plażowanie jako zjawisko społeczne zostało zainicjowane w XIX wieku jako forma zdrowego trybu życia w formie wylegiwania się w skąpym stroju plażowym na rozgrzanym pisaku, zażywania kąpieli słonecznych, co miało stanowić środek profilaktyczny w leczeniu gruźlicy.
Monika Kaczor
Co oznacza zwrot robić inbę?
Robić inbę oznacza robić coś kontrowersyjnego, nieprzyjemnego, negatywnego w kontekście afery, dyskusji, kłótni, czynienia wyrzutów, przedstawiania pretensji. Kiedyś mówiło się na taką sytuację niezły dym.
Początkowo inba była określeniem imprezy, spotkania towarzyskiego.
Najczęściej jest ono używane półserio, a jego zastosowaniem sygnalizujemy, że sprawa nie jest do końca poważna i należy mieć do niej dystans.
Jest synonimem dramy, awantury, draki.
Monika Kaczor
Co oznacza słowo lumberseksualizm?
W znaczeniu potocznym jest to upowszechniony wśród młodych mężczyzn styl życia, mający uwydatniać cechy uważane za typowo męskie, takie jak: siła fizyczna, umiejętność naprawiania sprzętów domowych, zdolność przetrwania w trudnych warunkach. Odnosi się ono również do mody odzwierciedlającej taki styl a obejmującej przede wszystkim długi zarost, kraciaste koszule, jeansy i ciężkie buty.
Monika Kaczor
Jakim odpowiednikiem w języku polskim można zastąpić wyraz cocooning?
Cocooning to jest styl życia polegający na spędzaniu większości czasu w domu. Dosłownie znaczy kokonowanie, czyli domatorstwo. Niektórzy „kokonują się” świadomie, inni budują kokon krok po kroku, zaczynając od zakupów przez Internet, a kończąc na spotkaniach na portalach społecznościowych.
Często u podstaw cocooning nie leży wygoda, ale przede wszystkim lęk przed ludźmi, przez życiowymi wyzwaniami, przed pokonywaniem przeszkód. Osoba przebywająca w kokonie ma problemy z poczuciem bezpieczeństwa, a dom jest twierdzą, która daje jej komfort.
Wyraz stał się popularny w okresie pandemii, gdy obowiązywały: izolacja społeczna, dystans społeczny, samoizolacja, autoizolacja, izolacja domowa, dystansowanie się, reżim społeczny.
Monika Kaczor