Archiwa autora: admin

Skąd się wzięły bakalie?

Opublikowany przez

Skąd się wzięła nazwa bakalie?

W zależności od tego, po jaki słownik sięgniemy, bakalie mogą to być ‘suszone owoce południowe’ albo ‘suszone owoce południowe i orzechy, albo ‘suszone owoce południowe pomieszane z orzechami, piernikami, marmoladkami’. Do tych ‚suszonych owoców południowych’ włączane bywają również rodzime suszone lub wędzone śliwki, suszona lub kandyzowana żurawina, kandyzowane wiśnie i inne dodatki występujące w świątecznych ciastach, deserach, słodkich sałatkach.
Nazwa bakalie, która dziś ma wyłącznie formę liczby mnogiej, w VIII w. miała również liczbę pojedynczą: ta bakalija. Została ona zapożyczona z języka ukraińskiego, a tam przywędrowała z języków osmańskich – bakkaliye były to rozmaite spożywcze towary kolonialne, nie tylko orzechy i suszone owoce, ale również orientalne przyprawy (np. cynamon, imbir, pieprz), którymi handlował bakkal – drobny kupiec skupujący i sprzedający towary spożywcze.
Warto zapamiętać, że współczesne bakalie nie mają liczby pojedynczej, a forma bakalii to jedyna poprawna postać dopełniacza tego rzeczownika.

Monika Kaczor

Zagiąć parol

Opublikowany przez

Szukam wyjaśnienia określenia zagiąć parol. Czy mogliby Państwo wytłumaczyć sens powiedzenia.

Zagiąć parol pierwotnie było określeniem karcianym: kiedy stawiano na kartę – a ta wygrywała – i stawiano na nią po raz drugi, podwajając stawkę, zaginano jej róg. Oznaczyć w ten sposób kartę to właśnie zagiąć parol. W dosłownym znaczeniu ‘uparcie stawiać na tę samą kartę’ do przenośnego, a dziś żywego ‘uwziąć się na kogoś’.
Parol jest zapożyczeniem z języka francuskiego: parole to ‘słowo, głos, mowa, tekst’, parole d’honneur to ‘słowo honoru’. Trudno wyjaśnić, w jaki sposób francuskie parole przekształciło się w polski frazeologizm oznaczający ‘powziąć wobec kogoś stanowczy zamiar, uwziąć się na kogoś’.
Dawniej używano również samego słowa parol na oznaczenie obstawianej karty, której zaginano róg. Parol oznaczał słowo honoru, którym się ręczyło, że w razie przegranej będzie się wypłacalnym. To znaczenie nawiązuje bezpośrednio do francuskiego źródłosłowu.

Monika Kaczor

W każdym kątku po dzieciątku

Opublikowany przez

Szanowni Państwo, co wyraża powiedzenie „W każdym kątku po dzieciątku”?

Dawniej to powiedzenie było jednym z zasadniczych elementów życzeń świątecznych i noworocznych. Czasami miało rozwinięcie w postaci członu z liczebnikiem, zwiększającym liczbę „życzonych” dzieci, np.: W każdym kątku po dzieciątku, a na piecu troje; W każdym kątku po dzieciątku, a przy piecu pięć; W każdym kątku po dzieciątku, a za piecem sześć.
Uważano, że wielodzietność jest oznaką przychylności Bożej, jaką jest obdarowywana dana rodzina. Życzono więc narodzin kolejnych córek i synów, mówiąc: Niech Wam Bóg w dzieciach wynagrodzi. W ten sposób również dziękowano za przysługę czy okazaną pomoc. Były to życzenia wypowiadane nie z przymrużeniem oka, ale na poważnie i z dobroci serca.

Monika Kaczor

Opublikowany przez
Życzymy Wam (i sobie), by słowa były wypowiadane odpowiedzialnie, z miłością i ku dobru. Dawały moc i stawały się wsparciem. Pomagały zmagać się z wyzwaniami, dodawały siły, nadziei, inspiracji.
Byśmy nie byli autorami słów raniących, nieodpowiedzialnych, wypowiadanych z agresją i ku złu.
Mówmy do siebie językiem pięknym, dobrym, ładnym, ale i twórczym.
Poradnia Językowa UZ

Nowy Rok, Cyfrowy, Społeczność

Egoista, sobek i samolub, a może siebielubiec, sobierad, sobieradski, sobiegarn

Opublikowany przez

Czy jest różnica między znaczeniem snobek i egoista?

Snobek i egoista to synonimy.
Gdy nie chcemy lub nie możemy wprost powiedzieć o kimś egoista (z łacińskiego ego ‘ja’), możemy powiedzieć eufemistycznie „to człowiek, który potrafi zadbać o własne interesy”. We współczesnej polszczyźnie funkcjonuje kilka określeń osoby myślącej wyłącznie o sobie, nieliczącej się z dobrem innych. Potocznie mówimy snobek (od form fleksyjnych sobie, sobą), samolub (od sam+lubić, lubić samego siebie). Dawna polszczyzna oprócz żywych do dziś określeń egoista, snobek i samolub znała również takie, jak: siebielubiec, sobierad, sobieradski, sobieradzki (być radym samemu sobie), sobiedobrski (samemu sobie dobro zapewniać), sobiegarn (sobie samemu wszystko garnie dla siebie; wszystko zgarnia). Był też czasownik sobić się, czyli ‘przywłaszczać coś sobie, rozgaszczać się gdzieś, zasiedlając teren, zabudowania, panoszyć się gdzieś’.
W XVII w. Wacław Potocki pisał: Czemuż się tak sobią na świecie, jakoby żyć wiecznie mieli na nim?

5 grudnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Wolontariusza.

Podły to nie zawsze znaczy niegodziwy czy bezecny

Opublikowany przez

„W Betlejem, nie bardzo podłym mieście, narodzi się w ubóstwie Pan waszego stworzenia …”
Czy w tym kontekście podły oznacza niegodziwy, bezecny?

Przymiotnik w tym znaczeniu oczywiście nie oznacza niegodziwy czy bezecny, tylko lichy, nędzny.
Podły ma ciekawą historię. Najpierw był przysłówek podle o znaczeniu ‘nieopodal, obok, wzdłuż’ Od niego powstał przymiotnik podlejszy o znaczeniu ‚poboczny, uboczny’, a więc też ‚lichy, byle jaki, kiepski’. Ponieważ funkcjonował przymiotnik w stopniu wyższym podlejszy, a brakował stopnia równego, więc powstał przymiot w stopniu równym – podły.
Pierwsze poświadczenie tekstowe tego wyrazu pochodzi z XVI w. Wówczas oznaczał on ‘byle jaki, lichy, pospolity, nieszlachetny’ Zmiana znaczeniowa do skrajnie pejoratywnego ‘niegodziwy moralnie, nieuczciwy, wyzuty z godności, nikczemny, pozbawiony skrupułów’ nastąpiła pod wpływem języka rosyjskiego w II połowie XIX w.

Monika Kaczor

No to strzemiennego!

Opublikowany przez

Na strzemiennego – co znaczy?


To nazwa jednego z najstarszych polskich toastów. Pochodzi o rzeczownika strzemię.
Strzemienne albo strzemienny to ‘toast spełniany na pożegnanie’ – pity jako ostatni, na samym końcu. Nazwa pochodzi stąd, że wznoszono go, gdy odjeżdżający już kładł nogę w strzemię, by konno ruszyć w drogę.
Koń to zwierzę inteligentne i dowiezie do domu nawet takiego jeźdźca, który nie tylko strzemiennego wypił, ale my nie naśladujmy naszych przodków i nie wznośmy strzemiennego, zamierzając wsiadać za kierownicę.

Monika Kaczor

Znicz

Opublikowany przez

Jakie jest pochodzenie wyrazu znicz?

Znicz, czyli ‘lampka nagrobna’ lub ‘ogień  palący się w miejscach otoczonych czcią’ pojawił się w polszczyźnie dopiero w XIX w. Wyraz ten jest białorusycyzmem i oznacza ‘święty ogień pogan’. Pokrewny zniczowi i znany wschodnim gwarom i dialektom wyraz znička oznacza ‘spadającą gwiazdę’, błędny ognik’, ‘osobę pojawiającą się ma krótko’. Wszystkie te wyrazy pochodzą od prasłowiańskiego czasownika *znĕti ‘tlić się, żarzyć się’.

Monika Kaczor

Gospodyni czy gospodarzyni?

Opublikowany przez

Szanowna Poradnio, czy forma gospodarzyni jest poprawna?
Używając tej formy, chciałabym podkreślić, że organizatorem spotkania jest nie gospodarz, ale właśnie kobieta – gospodarzyni. (?)


Zaproponowana forma gospodarzyni jest nie tyle niepoprawna, co niepotrzebna. W języku polskim istnieje od dawna wyraz określający kobietę, która jest gospodarzem spotkania. To gospodyni. Wyraz ten ma wprawdzie kilka znaczeń (słowniki na pierwszym miejscu definiują gospodynię jako «panią domu» lub «żonę gospodarza»), ale jego użycie w znaczeniu «kobieta sprawująca wobec gości funkcję organizatora» jest współcześnie rozpowszechnione, np. w połączeniach typu gospodyni spotkania, gospodyni wieczoru.
Zaleca się więc użyć w opisanym kontekście wyrazu gospodyni.

Magdalena Steciąg

Poselstwo

Opublikowany przez

Dzień dobry,
W języku angielskim występuje słowo „the Message”, które można tłumaczyć mi. jako wiadomość, przesłanie, poselstwo. W kontekście historycznym, chciałbym przetłumaczyć na „poselstwo”. Słowo „poselstwo” wydaje się być archaizmem. Czy w języku polskim można zastosować zwrot „przekazano poselstwo” w sensie np. władca państwa, król wysłał list (z pewną treścią) dyplomatyczny do innego władcy?
Wydaje mi się, że tak, ale poproszę o opinię i podanie źródła z literatury.

Internetowy Słownik pojęciowy języka staropolskiego z roku 2020 (https://spjs.ijp.pan.pl) na podstawie wcześniejszego Słownika staropolskiego notuje hasło poselstwo w trzech znaczeniach: 1) ‘posłowanie, wykonywanie czynności posła’; 2) ‘wiadomość przesłana przez posła, sprawa powierzona posłowi do załatwienia, polecenie’; oraz 3) ‘zapytanie o wyrok, poradę prawną’. Drugie znaczenie w tym zestawieniu jest zgodne z sensem przedstawionym w pytaniu skierowanym do poradni. Choć pierwsze znaczenie jest dominujące i przykładów potwierdzających ich użycie jest więcej w polskim piśmiennictwie, to drugi sens należy uznać za ukształtowany w polszczyźnie i niejednokrotnie stosowany. Oznacza to, że współcześnie, opisując jakieś wydarzenie w wyraźnym kontekście historycznym, można użyć połączenia przekazano poselstwo lub władca przekazał poselstwo. Cytat z dawnego pisma zanotowany w Słowniku pojęciowym języka staropolskiego brzmi podobnie do połączenia zasugerowanego w pytaniu: Jako tym poselstwem tego posła Sędziwoj nie uczynił Wojtkowi pięcidziesiąt grzywien szkody. Jeszcze wyraźniej zastosowanie omawianego znaczenia potwierdza w kontekście biblijnym następujący dawny przykład: Tegodla, anjeli, to poselstwo od Świętej Trojce przyjąw, nieś ku niebieskie dziewicy.
Z kolei Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (https://sxvii.pl/) przedstawiający stan polszczyzny nieco późniejszy notuje już tylko jedno znaczenie ‘zadanie, misja posła; delegacja, posłowanie’, ale przykłady w słowniku sugerują, że to może być również ‘wiadomość’: …posły do K.JM. osób 10 posłali, między któremi i mnie z posilstwem tym, które WMci posyłam. Kolejne przykłady o znaczeniu ‘wiadomość przekazywana ustnie lub pisemnie’ można wyszukać w kontekstach prezentowanych w Elektronicznym korpusie tekstów polskich z XVII i XVIII w. (tzw. Korpus barokowy – https://korba.edu.pl/query_corpus/). Są to np.: Poselstwa noszę i bywam też złoty, Idąc w zaloty; Ten mu od jednej panny poselstwo przynosił I szedł na małą chwilę do niej…
Należy pamiętać, że słowa zmieniają znaczenie i poselstwo współcześnie nie występuje już w znaczeniu przywołanym w pytaniu do naszej poradni. Jeszcze Słownik Doroszewskiego rejestrujący słownictwo XX wieku notował ten sens, ale z adnotacją, że jest ono przestarzałe: Posłowie wołoscy zbliżyli się do króla, pokłonili mu się z wielkim respektem i zaraz zaczęli przedkładać swoje poselstwa. Najnowszy internetowy Wielki słownik języka polskiego (wsjp.pl) główne znaczenie poselstwa odnosi do instytucji dyplomatycznej, budynku i pracowników tej placówki. Omawiane znaczenie nie zostało już odnotowane.

Piotr Kładoczny