Ostatnio coraz częściej słyszę, jak w moim otoczeniu pada takie sformułowanie, jak „trawing”, „łomzing”, „galoping”, „beaching”. Nie wiem za bardzo, co oznacza to sformułowanie, używane przez dużo młodszych ode mnie ludzi. Domyślam się, że chodzi tu o slang młodzieżowy – „galoping – szybko”, „trawing” – biwakować na trawie etc. Czy jednak takie sformułowania świadczą już o kalectwie języka, jakim posługują się młodzi, czy o fali anglicyzmów, które nadchodzą i z którą to modą trzeba się pogodzić?

Ten problem ma wiele aspektów i trudno go omówić w krótkiej wypowiedzi. Zapożyczenia językowe są naturalnym procesem, pojawiają się nie tylko w polszczyźnie. Takie anglicyzmy, jak np. jogging, trecking (treckingowy) weszły już do polszczyzny i musimy się z nimi pogodzić. Są to pożyczki leksykalne i jako takie są niegroźne, bo od najdawniejszych czasów przyswajamy wyrazy obce (np. niemieckie: rynek, gmina, sołtys, wójt), które dostosowują się do polskiego systemu językowego.

Należy natomiast się obawiać przyswajania elementów systemowych – takich,  jak wymieniony formant –ing, który tworzy formacje hybrydalne typu: trawing, modeling, telefoning, gdyż powoduje to unieruchomienie podsystemu słowotwórczego i może prowadzić do zaniku rodzimych formacji słowotwórczych.

Trudno tu jednak mówić o kalectwie językowym młodzieży, dopóki działania, o których mowa, mają charakter zabawy językowej, a moim zdaniem w dużej mierze taki charakter mają. Zjawisko może być groźne wtedy, gdy użytkownik polszczyzny przestaje wykorzystywać możliwości systemowe polszczyzny i bezkrytycznie stosuje elementy obce. Nieuzasadnionym innowacjom trzeba się przeciwstawiać, ale czy ma sens przeciwstawianie się modzie? Ona sama z czasem przemija.

Marian Bugajski

Zob. również: http://www.zachod.pl/radio-zachod/poradnik-jezykowy.

Na urząd wójta gminy Bogdaniec od lat mieszkańcy wybierają tę samą kobietę. Jest ona wójtem czy wójciną? Może wójtową, bo i tak mówią mieszkańcy Bogdańca?

Możliwości jest kilka. Nic nie stoi na przeszkodzie, by mówić wójtka – jest przecież sołtyska. Można również wójcina, choć – jak zaznacza Katarzyna Kłosińska, sekretarz (nie: sekretarka!) Rady Języka Polskiego – właściwie od rzeczowników zakończonych spółgłoską nie powinno się tworzyć nazw żeńskich przez dodanie przyrostka -ina. Stąd pewnie wybór mieszkańców Bogdańca padł na wójtową.

Problem polega tylko na tym, że tradycyjnie w ten sposób określa się żonę wójta. Tradycja ta jednak powoli zanika, a formy odmężowskie stają się często w odbiorze społecznym po prostu żeńskimi nazwami zawodów – por. krawcowa, sędzina.

Magdalena Steciąg

Więcej na ten temat w wywiadzie: Trzy pytania do… (Lubuszanie. Kwartalnik Związku Lubuskich Organizacji Pozarządowych, nr 11/2015).

Mam pytanie językowe z obszaru słowotwórstwa – czy można zaakceptować w tekście naukowym, który dotyczy teorii prawa, wyraz „formacjogenny”? Wprawdzie słowniki go nie uwzględniają, ale przecież istnieją: inflacjogenny, korupcjogenny i wiele innych…

Formacjogenny to przykład wyrazu złożonego, którego znaczenie wynika z sumy znaczeń jego składników. Ostatni człon wyrazu złożonego formacjogenny ma – podobnie jak w wymienionych wyrazach – znaczenie: ‘pochodzenie, przyczyna, rodowód’. Występuje też w innych złożeniach, np.: erogenny, kryminogenny, teratogenny.

Mimo że słowniki nie odnotowują wyrazu formacjogenny, to można go użyć w tekście naukowym, odnoszącym się do teorii prawa. Wówczas może on wskazywać na taką refleksję teoretyczną nad prawem, która ma związek z określonymi uwarunkowaniami, o specyficznych wymaganiach i okolicznościach, skorelowanych z pochodzeniem, przyczyną, rodowodem czegoś.

Monika Kaczor

W dniach 22 – 23 listopada 2014 r we Wschowie odbędzie się XIII Przegląd Piosenki Religijnej Cecyliada. Czy to odpowiednia nazwa dla takiej „imprezy” i skąd się ona wzięła?

Przegląd piosenki religijnej nazwę swą wziął od imienia patronki muzyki kościelnej. Święta Cecylia jest nią od XVI wieku, gdy w Rzymie założono Akademię Muzyczną, zwaną później akademią św. Cecylii.

Św. Cecylia według legendy była niewidomą (ze skojarzenia łac. Ceacilia z caeca ‘niewidoma’) chrześcijańską męczennicą zmuszoną – mimo złożonych ślubów czystości – do wyjścia za mąż za Waleriana, którego nawróciła i ślubów dotrzymała. Śmierć (poprzez ścięcie głowy mieczem) miała ponieść w Rzymie ok. 230 roku. Władysław Kopaliński podaje, że na skutek opacznego zrozumienia w średniowieczu jednego zdania z dziejów świętej:  Cantantibus organis in corde suo soli Domino decantabat (łac.) ‘Śpiewającymi harfami w sercu swym opiewała tylko Pana’, skojarzono ją z muzyką kościelną, a zwłaszcza z organami, na których miała grywać.

W sztuce św. Cecylia jest przedstawiana przy instrumencie muzycznym, najczęściej harfie lub organach. Jej atrybutami są również róże i lilie (anioł miał dekorować nimi głowę kobiety). Legenda głosi, że prowadzonej na śmierć Cecylii towarzyszyła anielska muzyka. Można przypuszczać, że jako córka patrycjuszy rzymskich potrafiła grać na harfie (być może także na organach). Według innego podania w dzień zaślubin z Walerianem, kiedy goście weselni zajęci byli świętowaniem, Cecylia śpiewając psalmy, prosiła Boga o łaskę zachowania ślubu czystości.

Po raz pierwszy Cecyliada – przegląd piosenki religijnej ku czci patronki św. Cecylii – zorganizowana została przez salezjanów 21 listopada 1997 roku w Żyrardowie. Dzień poświęcony patronce przypada 22 listopada.

Magdalena Idzikowska

W imieniu użytkowników Forumkolejowe.pl zwracam się z prośbą o rozwiązanie naszego sporu dotyczącego zamiennika angielskiego wyrazu „by”. Pozwolę sobie w skrócie przedstawić zaistniałą sytuację.

Pod koniec zeszłego roku miała miejsce publikacja jednego z forumowych projektów – Ilostanu Pojazdów Trakcyjnych. Bez większych przemyśleń czy zastanowień „główni dowodzący” podjęli decyzję o zapisaniu pełnej nazwy jako „Ilostan Pojazdów Trakcyjnych by Forumkolejowe.pl” oraz w stopce „Ilostan Pojazdów Trakcyjnych copyright by Forumkolejowe.pl”. Wywołało to burzliwą dyskusję na forum, gdzie użytkownicy forum oburzyli się użyciem angielskojęzycznych wyrazów. Niestety, pojawił się problem jak nazwać to w naszym języku aby miało to przysłowiowe „ręce i nogi”. W szczególności chodzi tutaj o zamiennik wyrazu „by”.

W związku z tym zwracam się z prośbą o rozstrzygnięcie sporu. Czy istnieje tłumaczenie „by” w języku polskim? Jeżeli nie, to w jaki sposób zastąpić go?

Copyright by to powszechnie używane zastrzeżenie praw autorskich, a więc Copyright by Forumkolejowe.pl to: Prawa autorskie zastrzeżone przez Forumkolejowe.pl. Rozumiem, że Ilostan pojazdów trakcyjnych to tytuł jakiejś publikacji, należy więc użyć dużej litery tylko w pierwszym wyrazie i poprawny zapis całości wygląda w ten sposób: „Ilostan pojazdów trakcyjnych” copyright by Forumkolejowe.pl, co należy odczytać jako „Ilostan pojazdów trakcyjnych” prawa autorskie zastrzeżone przez Forumkolejowe.pl.

Za błędny uważam natomiast zapis Ilostan Pojazdów Trakcyjnych by Forumkolejowe.pl ,bo jak wspomniałem, wielką literą należy napisać tylko pierwszy wyraz, a angielskie by nie ma tu żadnego uzasadnienia i należałoby ten wyraz zastąpić polskimi: według, przez ewentualnie na. A więc np.: Ilostan pojazdów trakcyjnych na (stronie): Forumkolejowe.pl lub po prostu Ilostan pojazdów trakcyjnych na Forumkolejowym.pl. No i ten ilostan można by zastąpić zwykłą liczbą.

Marian Bugajski

Czy chustonoszenie to poprawnie utworzony wyraz?

W polszczyźnie mamy analogiczne struktury złożone z formantem interfiksalnym -o-, np. grzybobranie, winobranie. Podobnie jest z chustonoszeniem. Ciekawe wydaje się jednak to, że oprócz chustonoszenia w użyciu są także inne wyrazy związane z zawijaniem i noszeniem niemowlęcia w specjalnie przeznaczonej do tego chuście.

Na forach internetowych można na przykład przeczytać o chustowaniu dzieci, chustomanii i chustomaniaczkach. Pewna niedoświadczona w tym względzie internautka określa siebie jako chustowego laika (ma jednak nadzieję poradzić sobie z motaniem). Wynika z tego jednoznacznie, że zachustować dziecko potrafi jedynie doświadczona chustomama (lub chostotata), ale (na szczęście) szkoły chustonoszenia uczą rodziców (przyszłych chustorodziców), jak zawiązać (zamotać) chustę i ułożyć w niej noworodka (ekodziecko, ekodzieciaka).

Zdecydowanie rzadziej (okazjonalnie) mowa jest o doświadczonych chustonoszkach i chustonoszach (zapewne żartobliwie). W przestrzeni internetowej funkcjonują także chustowi rodzice, jest pogotowie chustowe, można wobec tego przypuszczać, że obszar ten będzie się leksykalnie rozrastał.

Magdalena Idzikowska

Nietoperek, Kłopot, Podła Góra – to nazwy miejscowości w Lubuskiem, które znalazły się na liście „śmiesznych nazw miejscowości”. Naprawdę śmiesznie robi się wtedy, gdy zaczyna się wymyślać nazwy ich mieszkańców… Jak to zrobić poprawnie?

Nazwy miejscowe mogą faktycznie bawić. W Lubuskiem rzeczywiście uwagę zwraca Nietoperek – wieś, w której mieści się chiropterologiczna stacja badawcza, zajmująca się ochroną nietoperzy. Podła Góra natomiast to powojenna nazwa, która zastąpiła niemiecki  Steinbach ‘kamienny potok’. Nawiązuje prawdopodobnie do wojennej przeszłości tego miejsca (odnaleziono tam masowe mogiły). Kłopot z kolei jest starą nazwą pochodzenia słowiańskiego (pierwszy zapis Cloppot pochodzi z 1350 roku!), ale bywała w przeszłości germanizowana (Kloppitz).

Kłopotu (nomen omen) z zapamiętaniem tych nazw raczej nie ma, jest natomiast inny problem i dotyczy on również nazw nieśmiesznych. Otóż nazwy mieszkańców i mieszkanek w polszczyźnie powstają głównie przez dodanie formantu słowotwórczego -anin/-anka. Formy kłopocianie i kłopocianki większej trudności nie sprawią. Trzeba jednak pamiętać, że nie od wszystkich toponimów (nazw własnych miejsc) tworzone są nazwy mieszkańców. W tej sytuacji można powiedzieć po prostu mieszkańcy Nietoperka, Kłopotu, Podłej Góry.

Magdalena Idzikowska, Iwona Żuraszek-Ryś