Archiwa kategorii: Znaczenie

Stek

Opublikowany przez

Co ma wspólnego stek ze stekiem bzdur czy ze stekiem wyzwisk?


Stek w powyższych sformułowaniach nie ma nic wspólnego z wielkim, smakowitym kawałkiem smażonego mięsa.
Stek – kotlet – to zapożyczenie z języka angielskiego, a stek jako nagromadzenie, zbiorowisko, masa czegoś niepożądanego to dawna oboczna postać rzeczownika ściek. To ten sam stek, który można odnaleźć w anatomii płazów, gadów, a który nazywany jest również kloaką.
Dawnej stek był używany w wielu znaczeniach: stekiem nazywany był zbieg rzek, a także schyłek czegoś (na steku = u schyłku). Również miejsce poza domem, przeznaczone do zmywania, które nazywało się pomyjnik, nazywane było też „stekiem domowym” albo „odbytem kuchennym”. Stek niekoniecznie był związany z nieczystościami, choć w takim kontekście najczęściej się pojawiał. W języku ogólnym przetrwał w połączeniach negatywnie nacechowanych, jak stek bzdur, stek kłamstw, stek wyzwisk.

Monika Kaczor

Białogłowa

Opublikowany przez

Jakie jest pochodzenie słowa białogłowa?

Pierwszy zapis formy białogłowa pochodzi z 1566 r. Szczyt popularności tego określenia przypada na II połowę XVI w. Potem zaczyna być coraz rzadziej używane, a po XVIII w. wychodzi z użycia.
Nie jest to słowo wyłącznie polskie – w różnych wersjach, także w postaci derywatów, występuje również w innych językach i dialektach słowiańskich. Słowo białogłowa najprawdopodobniej oznaczało najpierw młodą mężatkę (tak jest do dziś w niektórych dialektach języka rosyjskiego). Nawiązuje do obrzędu weselnego – oczepin, podczas których wianek panny młodej jest zamieniany na czepiec, szyty z białego płótna, ozdobiony i haftowany, będący atrybutem mężatki.
Możliwe, że słowo białogłowa jako zamiennik słowa żona, niewiasta rozprzestrzeniło się pod wpływem przesądu, którego ilustracją jest powiedzenie „Nie wywołuj wilka z lasu” – ponoć dawniej obecność kobiety na polowaniu przenosiła pecha, podobnie jak samo wspomnienia o kobiecie, dlatego myśliwi używali omownego słowa białogłowa zamiast jednoznacznie wskazującego niewiasta.
Ale możliwe, że to tylko złośliwa plotka …

Monika Kaczor

Tentować

Opublikowany przez

Czy tentować znaczy to samo co tentegować?

Tentować to nie jest skrócone tentegować. Tentować to stary, już niemal nieużywany czasownik, pochodzący z łacińskiego tento, tentare ‘dotykać, badać, atakować, usiłować, drażnić, narzucać się komuś’ (SŁP P, V, 352). Słowo tentować można znaleźć w prozie Słowackiego, listach Słowackiego, wspomnieniach Iwaszkiewicza. Oznacza ‘kusić, nęcić, pociągać’ albo ‘usiłować coś zrobić, zabiegać o coś’.
„Pan myśli, że ja nie pragnę zgody, że nie tentuję o pojednanie?” – pisał Józef Ignacy Kraszewski. Z kolei Józef Dzierzkowski wyznawał: „Wdzięki romantyczne panny Amelii nie tentują mnie wcale”.

Monika Kaczor

Czelny i bezczelny

Opublikowany przez

Czy synonimem bezczelny może być czelny?

Współcześnie przymiotniki czelny i bezczelny to synonimy: znaczenie mają takie samo ‘nazbyt śmiały, zuchwały, arogancki’. Różnią się tylko nacechowaniem stylistycznym.
Bezczelny to słowo neutralne, czelny jest odbierane jako książkowe i nieco przestarzałe.
Bezczelny to przymiotnik notowany od II połowy XVIII w. Powstał od wyrażenia przyimkowego bez czoła, używanego jako frazeologizm o znaczeniu ‘bez wstydu’. Stąd znaczenie ‘bezwstydny, arogancki, zuchwały’.
Czelny – utworzony od samego rzeczownika czoło – jest znacznie starszy; był używany już w XV w., ale w zupełnie innym znaczeniu: ‘naczelny, celujący, przodujący, na czele będący (np. oficerowie czelni, czyli ci najznakomitsi; miasta czelne, czyli główne miasta) W tym znaczeniu czelny występował do połowy XIX w. Następnie został wyparty przez przymiotnik czołowy. Zrównanie znaczeniowe przymiotników czelny i bezczelny nastąpiło na skutek rozwoju semantycznego słowa czelny: od ‘naczelny, czołowy’ przez ‘nazbyt wysuwający się na czoło’ aż do ‘nieliczący się z nikim i niczym, nazbyt śmiały, arogancki’, a więc bezczelny.

Monika Kaczor

A bodaj cię diabli…!

Opublikowany przez

Proszę o wyjaśnienie słowa bodaj w powiedzeniu A bodaj cię diabli …!

Słowo bodaj to spójnik o znaczeniu ‘chociażby’ lub partykuła, która może mieć trzy znaczenia: ‘chyba, prawdopodobnie’ (Było to bodaj w czwartek.), ‘przynajmniej’ (To pożycz bodaj dwie dychy, przecież oddam.) lub ‘oby, niech’. W ostatnim znaczeniu bodaj jest partykułą rozpoczynającą zdanie wyrażające życzenie – ale najczęściej życzenie negatywne, mające archaiczną postać zaklęcia: Bodaj to cholera wzięła! Bodaj to wszyscy diabli wzięli!
Wyrzekając albo złorzecząc komuś, chyba nie zdajemy sobie sprawy, że bodaj – mające dawniej postać bodgaj – pochodzi od połączenia „Bóg daj”, czyli ‘Niech Bóg da”, a więc wyrażenia o znaczeniu i konotacjach całkowicie przeciwstawnych, pozytywnych, dobrze życzących.

Monika Kaczor

Poczciwy z kościami

Opublikowany przez

Czy jest poprawna forma kościami w powiedzeniu poczciwy z kościami?

Mówimy, że ktoś jest poczciwy z kościami (dobry z kościami, uczciwy z kościami), gdy myślimy o nim ciepło i jesteśmy przekonani, że to naprawdę zacny człowiek.
To sformułowanie wskazuje na całkowitość, bezwyjątkowość (pospolita wersja frazeologizmu ma postać: poczciwy, dobry, uczciwy z bebechami). Mówimy, że ktoś jest  z krwi i kości, czyli jest prawdziwy, autentyczny (np. arystokrata z krwi i kości). W tym powiedzeniu nietrudno dopatrzeć się rodowodu biblijnego: os ex ossibus menus et caro de carne mea) – powiedział Adam o Ewie w Księdze Rodzaju (Gen, 2, 23) – „(jest) kością z moich kości i ciałem z ciała mego”.
Współcześnie jest poprawna jedynie forma kośćmi (np. wykopalisko z kośćmi dinozaurów, jedzenie z wędzonymi kośćmi dla psów). Forma kościami jest poprawna tylko w wyżej wymienionych frazeologizmach. Jest to pozostałość z dawnej odmiany.

Monika Kaczor

Hyggować

Opublikowany przez

Co oznacza czasownik hyggować?


Hyggować oznacza ‘mieć poczucie komfortu i bezpieczeństwa wynikające z wykonywania prostych codziennych czynności’.

Monika Kaczor

Pokolenie płatków śniegu

Opublikowany przez

W jakim znaczeniu można używać określenia „pokolenie płatków śniegu”?

Używamy go w odniesieniu do pokolenia osób, które osiągnęły pełnoletniość w 2010 roku lub później. Są one postrzegane jako mniej odporne i bardziej skłonne do obrażania się niż poprzednie pokolenia.

Monika Kaczor

Jakie jest pochodzenie słowa bigos?

Opublikowany przez

Z perspektywy językowej okazuje się, że najważniejsze w bigosie jest siekane mięso.
W XVII w. rzeczownik bigos miał bardzo ogólne znaczenie ’siekanina’. To znaczenie zostało utrwalone w pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska (znacznie później u Henryka Sienkiewicza), gdzie można przeczytać, jak to jedni drugich mieli bigosować, czyli siekać na drobne kawałki – szablą lub pałaszem. Stąd też frazeologizm narobić komuś bigosu ‘sprawić kłopot, narobić zamieszania’.


Pochodzenie słowa jest niejasne: może być germanizmem (z dawnego niemieckiego Beiguss ‘sos’), może być również romanizmem (z włoskiego bigutta ‘kociołek do gotowania rosołu’), który dotarł do polszczyzny w XVI w. albo za pośrednictwem niemieckim, albo bezpośrednio z włoskiego, razem z kapustą (za takim pochodzeniem przemawiałoby utrwalone w tekstach z końca XVI w. znaczenie słowa bigos ‘zakrzepły na galaretę wywar z siekanego mięsa’, co wskazywałoby na w miarę bliski związek znaczeniowy z włoskim bigutta).

Monika Kaczor

Skąd się wzięła choinka?

Opublikowany przez

Najpierw byłą choina, czyli ‘młody sosnowy lasek’ (tak jak brzezina ‘młody brzozowy lasek’ czy olszyna ‘młody olchowy lasek’). Niewielka choina to choinka, a więc choinka to pierwotnie malutki sosnowy młodniak. Znaczenie ‘las, las sosnowy’ – choiny i choinki – rozszerzyło się do znaczenia ‘każdy las, lasek iglasty’ i wzbogaciło o nowe, utworzone od niego znaczenie ‘pęk iglastych gałęzi’. Młodą sosenkę nazwano w gwarach choją (do dziś pozostały nazwy miejscowe takie, jak: Chójki w Wielkopolsce, Choja na Mazowszu, Choja, Chojny, Chojno, Chojnowo – w wielu regionach Polski.
Choinka w znaczeniu ‘wiązka iglastych gałęzi’ skojarzona z gwarową choją dała znaną nam dziś choinkę ‘iglaste drzewko ozdabiane na święta Bożego Narodzenia’. Zwyczaj wstawania do domu choinki został przejęty od Niemców w XIX w. (najpierw w zaborze pruskim, potem stopniowo na terenie całego kraju). Wcześniej pod podwałą była wieszana podłaniczka (zwana bożym drzewkiem lub wiechą), pięknie przystrojoną różnymi ozdobami w zależności od regiony (np. na wschodzie do izby wstawiono snop zboża, zwany dziadem – diduchem).

Monika Kaczor