Jaka jest etymologia słowa jemioła?

Opublikowany przez

Jaka jest etymologia słowa jemioła?

Związany ze świętami Bożego Narodzenia zwyczaj zawieszania jemioły u sufitu, żeby można było się pocałować pod nią z ukochaną osobą, nie jest polskim obyczajem. Zapożyczyliśmy go z Wysp Brytyjskich. W Anglii znany jest co najmniej od początków XVII w., ale jego rodowód jest starszy. Jemioła czczona była już przez celtyckich druidów. Napój z niej uważany był za odtrutkę na wszelkie trucizny, a także za skuteczny afrodyzjak, a zarazem symbol płodności. Celtycki kapłan uroczyście ścinał jemiołę złotym sierpem podczas obchodu, który odbywał się w pierwszy dzień nowego roku.
W polszczyźnie jemioła (dawniej: jemiel, jemioł, jemiało i jemioło, w dialektach: jemioła, anioła, imioła) to słowo stare, wywodzące się z prasłowiańszczyzny. Próbowano wywodzić je od czasownika jąć, jąć się, ująć się, ująć, chwycić, co by wskazywało, że jemioła byłaby ‘tym, co się mocno czegoś chwyta’. Ta hipoteza upadła. Etymologia pozostała niewyjaśniona – zgodnie z tajemniczym charakterem jemioły.

Monika Kaczor

 

Kością czy ością w gardle coś nam staje?

Opublikowany przez

Kością czy ością w gardle coś nam staje?

W starszych słownikach znajdziemy ten frazeologizm tylko w jednej postaci: ‚coś komuś staje kością w gardle’, czyli ‚coś komuś mocno daje się we znaki, coś komuś bardzo dokucza, jest dla niego wyjątkowo przykre’. Zwrot coś komuś staje kością w gardle dopasował się do rzeczywistości pozajęzykowej i w najnowszych słownikach znajdziemy go już w dwojakiej postaci: coś komuś staje kością w gardle lub coś komuś staje ością w gardle. Mamy więc okazję zadławić się kością, ale przez nieuwagę możemy połknąć ość.

Monika Kaczor

Co oznacza -ektomia i -ostomia?

Opublikowany przez

Co oznacza -ektomia i -ostomia?

Operacja, Znieczulenie, Strzykawka

Sufiks (-ektomia) oznacza usunięcie lub wycięcie, jak zwykle ma to miejsce w przypadku zabiegu chirurgicznego. Powiązane przyrostki to ( -otomia ) i (-ostomia). Przyrostek (-otomia) odnosi się do nacięcia lub wykonania nacięcia, podczas gdy (-ostomia) odnosi się do chirurgicznego wykonania otworu w narządzie w celu usunięcia odpadów.
Słowa kończące się na: (-ektomia)
Wycięcie wyrostka robaczkowego (append-ektomia) – chirurgiczne usunięcie wyrostka robaczkowego, zwykle z powodu zapalenia wyrostka robaczkowego. Wyrostek robaczkowy to mały, rurkowaty narząd, który rozciąga się od jelita grubego.
Aterektomia (ateroektomia) - zabieg chirurgiczny wykonywany za pomocą cewnika i urządzenia tnącego w celu wycięcia płytki nazębnej z naczyń krwionośnych .
Kardiektomia (kardiektomia) – chirurgiczne usunięcie serca lub wycięcie części żołądka zwanej odcinkiem sercowym. Odcinek sercowy to część przełyku połączona z żołądkiem.
Cholecystektomia (cholecystektomia) – zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu pęcherzyka żółciowego. Jest to powszechne leczenie kamieni żółciowych.
Cystektomia (cyst-ektomia) – chirurgiczne usunięcie części pęcherza moczowego powszechnie wykonywane w leczeniu raka pęcherza. Odnosi się również do usunięcia cysty.
Daktylektomia (daktylektomia) – amputacja palca.
Embolektomia (embolektomia) – chirurgiczne usunięcie zatoru lub skrzepu krwi z naczynia krwionośnego.
Gonadektomia (gonadektomia) – chirurgiczne usunięcie męskich lub żeńskich gonad (jajników lub jąder).
Irydektomia (irid-ectomy) – chirurgiczne usunięcie części tęczówki oka . Ta procedura jest wykonywana w leczeniu jaskry.
Isthmektomia (isthm-ectomy) – usunięcie części tarczycy zwanej przesmykiem. Ten wąski pasek tkanki łączy dwa płaty tarczycy.
Lobektomia (lobektomia) – chirurgiczne usunięcie płata określonego gruczołu lub organu , takiego jak mózg , wątroba, tarczyca lub płuca .
Mastektomia (mastektomia) – zabieg medyczny polegający na usunięciu piersi, zwykle wykonywany w celu leczenia raka piersi .
Neurektomia (neurektomia) – zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu całości lub części nerwu .
Pneumonektomia (pneumonektomia) – chirurgiczne usunięcie całości lub części płuca. Usunięcie jednego płata płuca nazywa się lobektomią. Pneumonektomia jest wykonywana w celu leczenia chorób płuc, raka płuc i urazów.
Splenektomia (splenektomia) – chirurgiczne usunięcie śledziony .
Tonsillektomia (ektomia migdałków ) – chirurgiczne usunięcie migdałków, zwykle z powodu zapalenia migdałków.
Topectomy (top-ectomy) – operacja wykonywana w celu usunięcia części kory mózgowej w mózgu w leczeniu niektórych zaburzeń psychicznych i niektórych rodzajów padaczki.
Wazektomia (wazektomia) – chirurgiczne usunięcie całości lub części nasieniowodu w celu sterylizacji męskiej. Nasieniowód to przewód, który przenosi plemniki z jąder do cewki moczowej.
Słowa kończące się na: (-ostomia)
Angiostomia (angiostomia) – chirurgiczne otwarcie wykonane w naczyniu krwionośnym zwykle w celu umieszczenia cewnika.
Cholecystostomia (stomia chol-cysta) – chirurgiczne utworzenie stomii (otwarcia) w woreczku żółciowym w celu umieszczenia drenu.
Kolostomia (stomia okrężnicy) – zabieg medyczny polegający na połączeniu części okrężnicy z utworzonym chirurgicznie otworem w jamie brzusznej. Pozwala to na usuwanie odpadów z organizmu.
Gastrostomia (gastr-stomia) – chirurgiczny otwór w żołądku stworzony w celu karmienia przez zgłębnik.
Ileostomia (stomia krętnicza) – utworzenie otworu od ściany brzucha do jelita krętego jelita cienkiego. Otwór ten umożliwia uwolnienie stolca z jelit.
Nefrostomia (nefrostomia) – nacięcie chirurgiczne wykonane w nerkach w celu wprowadzenia rurek odprowadzających mocz.
Perikardiostomia (peri-cardi-stomy) – chirurgicznie utworzony otwór w osierdziu lub worku ochronnym otaczającym serce. Ta procedura jest wykonywana w celu odprowadzenia nadmiaru płynu wokół serca.
Salpingostomia (salping-stomia) – chirurgiczne utworzenie otworu w jajowodzie w celu leczenia blokady spowodowanej infekcją, przewlekłym stanem zapalnym lub ciążą pozamaciczną.
Tracheostomia (stomia tracheostomijna) – otwór chirurgiczny utworzony w tchawicy (tchawicy) w celu wprowadzenia rurki umożliwiającej przepływ powietrza do płuc .
Tympanostomia (tympan-stomia) – chirurgiczne utworzenie otworu w bębenku usznym w celu uwolnienia płynu i zmniejszenia ciśnienia. Małe rurki zwane rurkami tympanostomijnymi są chirurgicznie umieszczane w uchu środkowym, aby ułatwić odpływ płynów i wyrównać ciśnienie. Ta procedura jest również znana jako myringotomia.
Urostomia (ur-stomia) – chirurgicznie utworzony otwór w ścianie jamy brzusznej w celu odprowadzenia moczu lub drenażu.

Monika Kaczor

Tęczowe dziecko i tęczowa mama

Opublikowany przez

Szanowni Państwo, w prasie dla obecnych i przyszłych mam często pojawia się określenie tęczowe dziecko? Jakie ma ono znaczenie?

Trzy, Dziewczyny, Płeć Żeńska, Dzieci, Gra, Huśtać Się

Tęczowe dziecko to określenie nadawane maluchom, które przyszły na świat po tym, jak ich rodzice doświadczyli już bolesnej straty dziecka. Tęczowe dzieci narodziły się w rodzinach, w których kiedyś doszło do poronienia, obumarcia płodu lub przedwczesnego porodu zakończonego śmiercią malucha. Okazuje się, że utrata nienarodzonego dziecka to doświadczenie łączące wiele kobiet, zwłaszcza tych, które nazywana są tęczowymi mamami (tęczowa mama). To określenie jest zarezerwowane dla mam, które urodziły dziecko, ale zmierzyły się kiedyś ze stratą ciąży lub nowo narodzonego malucha. (za: www.rodzice.pl/teczowe-dziecko)

Monika Kaczor

Google pod lupą

Opublikowany przez

Jaka jest odmiana Google? Czy powiemy ten Google, czy te Google?

Szkło Powiększające, Google

Nazwa znanej wyszukiwarki internetowej lub firmy Google jest stosunkowo nowym zapożyczeniem z języka angielskiego. Proces adaptacji tego wyrazu w języku polskim jest w toku, dlatego mamy problem z ustaleniem jego rodzaju gramatycznego (np. …bardziej zainteresowani mogą wpisać sobie w google tytuł książki (NKJP, www.forumowisko.pl, 30.04.2006); Wybacz ale dla mnie artykuły z google… (tamże, 11.12.2005).

Aby uniknąć problemu, często posługujemy się po prostu połączeniem wyrazowym wyszukiwarka Google, firma Google, np. …z których korzysta zwykła wyszukiwarka Google (NKJP, „Dziennik Internautów”, 17.07.2007).

Jeśli zrezygnujemy z „podpórki” wyszukiwarka, wówczas możliwa jest odmiana Google w rodzaju męskim: tego Google’a, temu Google’owi, z tym Google’em, o tym Google’u – z użyciem apostrofu ze względu na zakończenie wyrazu niemą samogłoską [e]. Ten sposób adaptacji wynika z wymowy [gugel] zbliżonej do oryginalnego brzmienia wyrazu w języku angielskim [ˈɡuːɡəl]. Jeśli obce głoski zastąpimy najbliższymi dźwiękami polskimi, to na podstawie podobieństwa fonetycznego włączymy tę nazwę do wzorca odmiany rzeczowników męskich. Jeśli zaś za podstawę adaptacji weźmiemy zapis Google (wym. [gugle]), wówczas przypiszemy tę nazwę do paradygmatu odmiany rzeczowników występujących tylko w liczbie mnogiej (por. te kręgle): tych Googli, tym Googlom, z tymi Googlami, o tych Googlach.

Magdalena Jurewicz – Nowak

Mieszczuch kontra wieśniak

Opublikowany przez

Szanowni Państwo,

jestem mieszkanką wsi i bardzo mnie razi, używanie w przestrzeni publicznej słów typu: „wieśniak”, „wiocha”, „wsiok” jako synonimu niedouczenia, chamstwa, pogardy czy obrazy. Aż tak negatywnego wydźwięku nie ma wyraz „mieszczuch”. Choć to synonim drobnomieszczaństwa, które raczej pozytywnie się nie kojarzy, to wypowiadając słowo „mieszczuch” zabarwiamy je pewną pobłażliwością, która niweluje negatywne skojarzenia. Według mnie wynika to też z tego, że istnieje szlachetniejsza nazwa dla mieszkańca miasta, czyli mieszczanin i z mieszczuchem nie każdy musi się utożsamiać. Niestety mieszkańcy wsi nie mają mocnej alternatywy dla wieśniaka i chcąc nie chcąc, muszą przyjmować negatywny wydźwięk wyrazu, który określa ich pochodzenie.

Stąd moje pytanie, czy dla mieszkańca wsi można używać nazwy wieśnianin i popularyzować ją w przestrzeni publicznej?

Facet, Trawa, Kłamliwy, Spoczynkowy

Piesi, Ludzie, Zajęty, Ruch, Gorączkowy

Wyraz wieśnianin nie budzi żadnych zastrzeżeń pod względem formalnym. Obecna w nim cząstka –anin odnosi się do nazw mieszkańców wsi, miasta, regionu (np. włościanin, ziemianin).  Ponadto jest to wyraz neutralny stylistycznie i mógłby służyć jako antonim (na zasadzie relacji odwrotnej) dla nienacechowanej nazwy mieszczanin. Problem jednak leży gdzie indziej. Nazwa wieśnianin przez pewien czas była obecna w języku polskim, lecz nie przetrwała próby czasu. Funkcjonowała jako synonim dla słowa wieśniak, ale używano jej na pewno rzadziej. Jedyny jej ślad można bowiem odnaleźć w Słowniku języka polskiego W. Doroszewskiego. Znajdziemy w nim poświadczenie użycia tego wyrazu w książce dziewiętnastowiecznej pisarki Pauliny Wilkońskiej pod znamiennym tytułem Wieś i miasto. Obrazy i powieści (Warszawa 1841). Witold Doroszewski opatrzył tę nazwę kwalifikatorami „dawny” i „rzadki”. Dlatego też próby jej przywrócenia wydają się skazane na niepowodzenie. Byłoby to trudne także z tego powodu, że odosobnione jednostki mają bardzo ograniczony wpływ na język ogólny.

Magdalena Jurewicz – Nowak

Wyżalić żal i wysmucić smutek

Opublikowany przez

W utworze Agnieszki Osieckiej pt. „Długie te nasze jesienie” pojawiają się dwa neologizmy: wyżalić się i wysmucić się. Jak odczytać znaczenie tego ostatniego?

trees-g699d50545_1920

Oba czasowniki niosą ze sobą zupełnie inną wartość semantyczną.
Przedrostek wy- tworzy czasowniki pochodne o trzech odcieniach znaczeniowych: ruch od zewnątrz do wewnątrz (np. wychodzić), osiągnięcie celu (np. wybudować) oraz osiągnięcie stanu zaspokojenia, przesytu, znużenia (np. wybiegać się).
Wysmucić się oznacza ‘spędzić dłuższy czas, smucąc się; odzywając smutek, doprowadzić się do przesytu w taki sposób, by rozładować swoje emocje, żeby w efekcie smutek z nas wyszedł’, wyżalić się – ‘zwierzyć się ze swoich zmartwień”.
Może to jest sposób na to, by przetrwać „te nasze długie jesienie”.

Monika Kaczor

Zrobić (komuś) dzień

Opublikowany przez

Jakie znaczenie ma zwrot zrobić komuś dzień?

hand-g34293cc07_1920

Jest to kalka z języka angielskiego, która oznacza wprawienie kogoś w dobry humor na resztę dnia. W oryginalnej formie brzmi make my day (‘zrób mi dzień’). W filmie pt. „Brudny Harry” (1974) to zdanie wypowiada Clint Eastwood, rzucając wyzwanie kryminalistom z rewolwerem Magnum w ręce.
Życząc komuś dobrego dnia, chcemy, by ktoś ten dzień ułożył w pomyślnych okolicznościach, z radością i uśmiechem.

Monika Kaczor

Etymologia słowa konserwatorium

Opublikowany przez

Jaka jest etymologia słowa „konserwatorium” w znaczeniu szkoła muzyczna?
Czy chodzi tu o konserwację w sensie utrwalanie umiejętności muzycznych? A może początkowo przybytki te zajmowały się naprawą instrumentów muzycznych (konserwowaniem ich)? A może ma to związek z konserwatyzmem, czyli nurtem politycznym (prawicą)?

grades-ge99fef8e4_1920

Wyraz konserwatorium (wł. conservatorio, z łac. conservo, conservare ‘przechowywać, zachowywać, chronić, strzec’) ma związek charytatywnymi zakładami dla dzieci w dawnych Włoszech. Od XVI wieku takich dobroczynnych instytucji powstawało szczególnie dużo w Neapolu i Wenecji. Zadaniem przytułków było sprawowanie opieki nad biednymi dziećmi i sierotami, a więc (by nawiązać do łacińskiej podstawy wyrazu) ich przechowywanie i ochrona, zabezpieczenie tego, co bez opieki mogłoby zmarnieć. Jednym z ważniejszych środków wychowawczych, które tam stosowano, była muzyka, kształcono w nich w zakresie śpiewu i gry na instrumentach. W ten sposób dawny sierociniec stał się synonimem szkoły muzycznej.

Źródła:
Encyklopedia powszechna, Warszawa 1933.
Oskar Kolberg, Konserwatoryjum, [w:] Encyklopedia powszechna, Warszawa 1864.
Larousse. Encyklopedia powszechna, Warszawa 2003.

Magdalena Hawrysz

Dzień Nauczyciela

Opublikowany przez

Dyktando z okazji Dnia Edukacji Narodowej

ttps://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Fbit.ly%2F3lGpSCk&h=AT0DrwuisNm_joG65fRY6tIjWozD6toUHZeenM8VSsvOTfr7OY6wv3gJRqku-2L3tqNIZufS_OvT5vjq0vWkeiQhgplUVVyb_gF6nwyg9lMbbshE_krzRv-lCkwK_DzP5sUARujzUyBkAo_MWLHT&s=1

Dyktando w wersji elektronicznej do samodzielnego wypełnienia

https://polszczyzna.pl/dyktando-do-samodzielnego-wypelnienia-dzien-edukacji-narodowej/

Poprawny zapis ogólnopolskiego dyktanda

Bezbrzeżnie nieprawdopodobny Dzień Edukacji Narodowej

Dokądże zmierza dziś ta ciżba? W dłoniach dzierżą wiązanki, pakunki i suweniry. Cóż to za harce się tu odbywają, jakież to figle-migle? Podejdźże bliżej i sprawdź, dokąd tak truchtają wąską strużką.

Oto przodem podąża uroczy ośmioipółletni gołowąs z wiechciem jasnozłotych nachyłków okółkowych. Tuż za nim z niespotykaną chyżością kroczy mały zuch, trzymając w objęciach doniczkę z rachityczną łodygą diffenbachii / dieffenbachii. Obok spieszy wpółżywa z emocji dziewuszka z fotografią ze szkolnych wojaży. Na zdjęciu pośród połaci wierzbówki kiprzycy grupa uczniów otacza odprężonego nauczyciela. Kolejny młody dżentelmen / gentleman z laurką przyoblekł się dziś w tużurek. Skądże on ten żakiecik wytargał? Chyba od ćwierćwiecza spoczywał w kufrze! Inny fąfel w darze niesie własnoręcznie przygotowane ekslibrisy oraz komplet złożony z chalcedonowej kolii i broszki w kształcie ważki. Następny wręcza niepowtarzalny bukiet złożony z pierzastego krzaku pęcherznicy kalinolistnej z rodziny różowatych. Tymczasem międzygminny zespół Czarna Przemsza / Międzygminny Zespół „Czarna Przemsza” przedstawia melorecytację o chwalebnych czynach nauczycielskich. Reprezentanci stolarzy i tapicerów przywlekli w okamgnieniu szezlong obity higroskopijną tkaniną w esy-floresy. Myśliwi krzyczą: „Darzbór!”, harcmistrzowie: „Czuj duch!”, a górnicy: „Szczęść Boże!”. Potężny korowód rozzuchwalonej młodzieży niesie w darze bezcenne nagranie z koncertu Metalliki w polipropylenowej okładce wraz z plastikowym hula-hoopem / hula-hopem.

Rośnie wokół nauczyciela częstokół z prezentów. Piętrzą się archiwalne roczniki „Przeglądu Historyczno-Oświatowego”, a obok archaiczne przybory do kolażu i kaligrafii, w tym sążnisty spiżowy kątomierz. Fruwają wokół na wietrze e-maile wydrukowane w CMYK-u na papierze offsetowym i stronice z rękopisu w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Tuż-tuż po prawej drży podręcznik kamuflażu, po lewej w ramce pręży się siedmiobarwny nadmorski pejzaż i przeraża wypchane truchło kszyka. Nauczyciel patrzy na nie trwożliwie i chybaby wolał co nieco spokoju. Zległby na szezlongu, co chwila z tęsknotą ku niemu spoziera. Czy jego pięćdziesięcioipółmetrowe mieszkanko pomieści tę quasi-dżunglę i wypiętrzenia złożone z darów?

Skądinąd nadciągają ludzie z transparentem „Nauczyciel wszech czasów”. Na żywo długobrody kawalarz konstruuje witraż z konterfektem herosa. Hip-hopowcy / Hiphopowcy na kładce wycinają hołubce niczym breakdancerzy. Tempo narasta, czas na clou tej imprezy! Oto znienacka wyskakuje niczym filip z konopi radża z kluczykami do rolls-royce’a z silnikiem hybrydowym, który ponoć nie rzęzi. Tu już nauczyciel oczy przeciera ze zdumienia. Toż to nie do wiary! Przecież Rolls-Royce nie ma w ofercie takiego modelu!