Klangor żurawi. Opisuję zdjęcie, na którym widać krzyczące ptaki. Jak prawidłowo opisać ich aktywność: klangorujące żurawie czy klangorzące żurawie? Wybrałabym klangorujące. Proszę o wskazanie poprawnej formy.

Nazwa dźwięku, która opisuje odgłos żurawi, to rzeczywiście klangor. Czasem w wyniku skojarzeń i podobieństwa wykorzystuje się ją również, by oddać odgłos dzwonów. Polskie nazwy dźwięków mają przeważnie bardzo stare pochodzenie rodzime i tworzą całe rodziny wyrazów, np. brzęk – brzękać – brzęknąć (brzęknięcie) – brzęczeć (brzęczenie) – zabrzęczeć – pobrzękiwać (pobrzękiwanie), stuk – stukać (stukanie) – stuknąć (stuknięcie) – zastukać – stukot – stukotać (stukotanie). Zazwyczaj nazwa dźwięku ma swoje językowe źródło w rdzeniu dźwiękonaśladowczym, który w najprostszej wykrzyknikowej postaci naśladuje odgłos. Od tego tworzone były zazwyczaj czasowniki, a w dalszej kolejności rzeczowniki i inne pochodne słowa. W związku z takim stanem słownictwa dość łatwo jest przejść z opisu rezultatywnego dźwięków wykorzystującego postaci rzeczownikowe nazw (brzęk talerzy, stukot butów) na czynnościowy poprzez zastosowanie czasowników (butelki brzęczą, buty stukoczą). W przypadku klangoru jest inaczej, bo to słowo zostało zapożyczone z łaciny, w której miało postać clangor i znaczyło ‘krzyk niektórych ptaków; szczekanie psów; dźwięk trąbki’. Nie zostało ono utworzone na gruncie języka polskiego czy języków słowiańskich i nie wchodzi w relacji słowotwórcze z innymi rodzimymi słowami. Właśnie dlatego nie da się łatwo powiedzieć, że żurawie klangorzą lub klangorują, bo takich czasowników w naszym języku nie ma. Podobnie też nie funkcjonuje imiesłów klangorujące. Czy zatem można użyć którejś z przytoczonych postaci, by oddać czynnościowo zachowanie głosowe żurawi? Odpowiedź nie może być jednoznaczna, bo dotyczy neologizmów i słów potencjalnych. Język daje nam możliwość utworzenia czasowników klangorzyć lub klangorować i nikt nie będzie miał wątpliwości, co one znaczą i od jakiego słowa pochodzą, bo mają prostą konstrukcję i jednoznaczne odniesienie. Jest to argument za użyciem takich czasowników. Trzeba się jednak liczyć z negatywnym odbiorem, bo nie wszyscy akceptują nowe formy, co jest argumentem przeciw ich użyciu. Trzeba też pamiętać, że wiele nazw dźwięków ma wymiar środowiskowy – przyrodniczy, myśliwski, czasem regionalny – bo ludzie bardzo dobrze znają pewną i niewielką ilość nazw dźwięków, tych powszechnych, spotykanych na co dzień, a o wielu dowiadują się przy okazji ich zastosowania przez specjalistów. Kto zna klapanie, trelowanie, korkowanie i szlifowanie (kolejne części pieśni godowej głuszca), czuszykanie (odgłos cietrzewia), czyrykanie (głos kuropatwa), kniazienie (odgłos wystraszonego zająca), skolenie (głos lisa), chruczenie (niski odgłos żubra)? Zapewne niewielu z nas. W związku z tym ryzyko bardzo negatywnej oceny utworzonych potencjalnych czasowników klangorzyć czy klangorować nie jest aż takie duże.
Warto szukać innych odpowiedników o możliwie bliskim znaczeniu, bo przy opisach dźwięków daje się to zrobić. Wiele nazw tego typu ma szerszy zakres użycia. Dla klangoru najłatwiej wskazać czasownik krzyczeć, który ma wiele potwierdzeń takiego zastosowania, np. Żurawie krzyczą dziwnie, głosem przybysza z nieznanego świata, i od tego krzyku chorują ludzie (T. Konwicki, Wniebowstąpienie).
Gdyby więc chcieć oddać bardzo neutralnie czynnościowe wydawanie odgłosu przez żurawie, należałoby powiedzieć (lub napisać): Żurawie krzyczą lub Krzyczące żurawie. Jeśli przekaz ma mieć charakter indywidualny i nacechowany autorskimi środkami wyrazu, można użyć określenia klangorujące żurawie lub żurawie klangorzą.
Opinia w sprawie tego, która z form czasownikowych utworzony od klangoru jest lepsza, też nie jest jednoznaczna. Klangorzą jest bliższa wielu czasownikom dźwiękowym – trochę jak bulgoczą, gaworzą, kraczą, klekoczą, skwirzą czy świergoczą. Zachodząca w odmianie wymiana spółgłoskowa r:rz jest ciekawym odpowiednikiem onomatopeicznym, ale czy bliskim odgłosom żurawi – trzeba posłuchać i zdecydować. Klangorujące z kolei przypomina inne czasowniki dźwiękowe, jak gęgające, korkujące, tokujące i trelujące. Nie dochodzi w tej postaci do wymiany spółgłoskowej, co może być przyjemniejsze dla współczesnego ucha odbiorców.

Piotr Kładoczny 

W komentarzach dotyczących sporów publicznych przeczytałam, że język przypomina koprolalię? Czy mogę prosić o wyjaśnienie, co to jest koprolalia?

Wypowiadając się publicznie, warto formułować wypowiedzi tak, by nie być posądzonym o koprolalię.
Człon kopro- pochodzi z greki i oznacza ‘gnój, kał, kupa, odchody’. Drugi element -lalia, również pochodzi z greki i wskazuje na związek z mową, na zaburzenia związane z mową lub zjawiska językowe.
To, co w języku potocznym nazywa się rzucaniem mięsem, w znaczeniu koprolalii ma dosadniejsze ujęcie, bo jest to „językowe obrzucanie się kupą”, będące objawem choroby psychicznej.
Koprolalia to ‘powstająca w wyniku zaburzeń psychicznych skłonność do używania wulgarnych lub nieprzyzwoitych wyrazów, zwrotów kierowanych do innych ludzi’.

Monika Kaczor

Jakie znaczenie ma czasownik rozindyczyć się?

Można się indyczyć, można się naindyczyć i można się rozindyczyć, a także poczerwienieć jak indyk i zaczerwienieć jak indyk. Używając tych wyrażeń, zwrotów, nawiązujemy do postawy i zachowania indyka (zwanego indorem), który stroszy pióra, nadyma się i, gulgocąc (lub gulgocząc), rusza do ataku na domniemanego intruza.
W ptasich metaforach najczęściej nawiązujemy do cech, które rzucają się w oczy podczas obserwacji ptaka lub w kontakcie z nim. Dlatego o zdenerwowanej osobie, broniącej swojego zdania, która swoim wyglądem i zachowaniem okazała zagniewanie i zły humor, mówimy, że się naindyczyła. Gdy nie panuje nad swoimi emocjami, wpada w złość i nie daje się uspokoić, możemy powiedzieć, że się rozindyczyła. A gdy jest nadąsana, zaperza się i nadyma – indyczy się.
Przy okazji można wspomnieć również o innej ptasiej metaforze…
Gdy ktoś jest cały rozradowany, kojarzy nam się ze skowronkowymi trelami. Mówimy wtedy, że ktoś jest cały w skowronkach.

Monika Kaczor

Co wyraża czasownik żerować?

Kiedy zwierzę żeruje, to nie ma w tym nic złego, po prostu zdobywa pożywienie, poluje na nie. Jeśli to samo znaczenie odniesiemy do człowieka, wówczas wyrażamy czynność naganną. Gdy człowiek żeruje na kimś lub na czymś, to oznacza, że ‚wykorzystuje on kogoś, czerpiąc korzyści z jego szczerości, łatwowierności lub trudnej sytuacji życiowej’. Przeniesienie na człowieka określeń ze świata zwierzęcego czasami bywa obelgą. Zastosowanie wspomnianego zwrotu w stosunku do człowieka ma zawsze odcień pejoratywny – lekceważący, deprymujący, inwektywny.

Monika Kaczor

Czy zwrot rozwieść się z żoną czy rozwieść się z mężem są poprawne?

Rozwód to ‘rozwiązanie związku małżeńskiego przez sąd na żądanie jednego lub obojga małżonków’. Stronami rozwodu mogą być tylko mąż lub żona. Potoczne połączenia wziąć rozwód z mężem, wziąć rozwód z żoną to pleonazm. Lepiej powiedzieć wziąć rozwód.
Czasowniki rozwieść się i rozwodzić się mają to samo znaczenie jak połączenie wziąć rozwód. Są omówieniami używanymi w języku potocznym i są łączone z żoną lub mężem. Dlatego w języku ogólnym połączenie rozwieść się z żoną, rozwieść się z mężem nie są uważane za niepoprawne.
Zatem o kimś, kto rozwiązuje przed sądem swój związek małżeński powiemy poprawie rozchodzi się z żoną, rozchodzi się z mężem lub krótko bierze rozwód.

Monika Kaczor

Co oznacza mór?

Mór pochodzi od prasłowiańskiego *morь i oznacza ‘to, co morzy, czyli to, co powoduje śmierć’.
Mór jest historyczną nazwą epidemii dżumy, które przechodziły przez Europę przez ponad 500 lat. Najbardziej dotkliwa i znana jest czarna śmierć z XIV w. W związku z tymi wydarzeniami używane są połączenia morowa zaraza, morowe powietrze i powiedzenie bać się czegoś jak moru.
Mór oznaczał ‚zarazę, klęski, powodujące masowe wymieranie ludzi i zwierząt’. W Słowniku Lindego czytamy, że mór to „nagłe umieranie między ludźmi i bydłem, osobliwie z głodu, przemorzenia, lub też morowego powietrza”.
Mór ma dwa znaczenia: historyczne (‘dżuma’) i nowsze (‘pomór bydła, świń lub innych zwierząt hodowlanych’).
Można zaryzykować stwierdzenie, że mór nie występuje we współczesnej polszczyźnie. Pozostały po nim dwa określenia: pomór i umór.

Monika Kaczor

Dlaczego mówimy klops na coś, co się nie udało?

Klops to synonim słowa pulpet. Jest określeniem oznaczającym ‚pojedynczy, duszony lub gotowany okrągły kotlecik z mięsa mielonego’ lub ‚całą dużą pieczeń z mielonego mięsa, podawaną na ciepło lub zimno’.
Klops podchodzi od niemieckiego czasownika klopfen ‘stukać, klepać, siekać, bić, rozbijać, rozłupywać’. Dawniej mięso nie było mielone, lecz siekane tasakiem na drobne kawałki.
‘Fiasko, klapa, niepowodzenie’ to polski dodatek do klopsa. Może przez analogię do pasztetu, który wskazuje na kłopotliwą sytuację, niespodziewaną nieprzyjemność, klops stał się synonimem porażki.

Monika Kaczor

Szanowna Poradnio, czy można powiedzieć wyjść z inicjatywą?

Można powiedzieć, że czyjąś inicjatywę podjęliśmy, z inicjatywą wystąpiliśmy lub wykazaliśmy się inicjatywą. Nie powiemy, że wychodzimy z inicjatywą lub okazujemy inicjatywę. Inicjatywa bezpośrednio łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu albo z przymiotnikiem. Wobec tego poprawną formą będzie inicjatywa pokojowa (a nie inicjatywa dla pokoju), inicjatywa zatrudnienia ludzi młodych (a nie inicjatywna na rzecz zatrudnienia ludzi młodych), inicjatywa wyremontowania drogi (a nie inicjatywa w wyremontowaniu drogi).

Monika Kaczor